Didaktik adabiyot taraqqiyoti: yusuf xos hojib, ahmad yugnakiy hayoti va ijodining manbalari

Doston nashrlari va bu boradagi muammolar. 1906 yilda Istanbul dorilfununining mudarrisi Najib Osim tomonidan "Ayo Sofiya" ibodatxonasi kutubxonasidan dostonning ilk qo’lyozma nusxasi, bir oz vaqt o’tib esa, yana bir turk olimi Kirisli Rifat Bey tomonidan ikkinchi nusxasi topilgan.
Dostonning tanqidiy matni turk olimlari Najib Osim (1915-1916 va 1925 yillarda) hamda Arat Raqmatiy (1951 yilda) tomonidan Istambulda nashr etildi. O’zbekistonda esa "Hibat ul-haqoyiq" dostonini nashr etish Abdurauf Fitratning 1927-yilda yaratgan "O’zbek adabiyoti namunalari" majmuasidan boshlandi. Asarning ayrim boblari "O’zbek adabiyoti" xrestomatiyasining 1-tomiga kiritildi. Dostonning to’liq nashri faqat 1971-yilga kelib tilshunos olim Q.Mahmudov tomonidan amalga oshirildi. Shu bilan birga, Q.Mahmudovning "Ahmad Yugnakiyning "Hibat ul-haqoyiq" asari haqida" monografiyasida dostonning filologik tahlili bilan birga arab yozuvidagi tanqidiy matni, uning kirill yozuvidagi transkriptsiyasi hamda hozirgi o’zbek tilidagi sharhi e`lon qilindi. Mazkur tadqiqotning qimmatli tomoni dostonning arab yozuvida berilgan tanqidiy matnida hijriy 884 (m. 1479) yilda Abdurazzoq Baxshi tomonidan Istambulda ko’chirilgan nusxa asos qilib olingan bo’lsa-da, dostonning boshqa nusxalari, shuningdek, Najib Osim va Arat Rahmatiy nashrlari bilan farqli o’rinlari ham satr osti (snoska) yozuvlarida ko’rsatilgan. 1986-yilda nashr etilgan "Navoiyning nigohi tushgan" kitobida dostonning asosiy qismidan 187 bayt, aniqrog’i, 92 ta to’rtlik to’liq va uchta to’rtlikning yarmi kiritilgan. Bu kitobning Q.Mahmudov nashridan birgina afzalligi shundaki, unda doston baytlar shaklida emas, to’rtlik shaklida nashr etilgan va sharhlangan. Biroq unda bir qator mafkuraviy cheklanishlar bor. Xususan, uchta to’rtlikning yarmi kiritilib, payg’ambar (a.s.) zikr etilgan misralar tushirib qoldirilgan. Jumladan, quyidagi to’rtlikning dastlabki ikki misrasigina kiritilgan:
Qudazgil tilingni, kel, oz qil so’zung,
Qudazilsa bu til, qudazlur o’zung.
Rasul erni o’tqa yuzun otquchi,
Til ul tedi, yig’ til, yul o’ttun o’zung .
1987-yilda nashr qilingan "Qadimiy hikmatlar" kitobida dostonning hozirgi o’zbek tilidagi tabdili ayrim qisqartirishlar bilan Q.Mahmudov tadqiqoti asosida qayta e`lon qilindi.
Va nihoyat, 2003 yilda nashr etilgan "O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari" majmuasida (Tuzuvchilar N.Rahmonov, H.Boltaboev) Q.Mahmudov tuzgan tanqidiy matn va tabdil yana qayta nashr ettirildi .
Yuqoridagi obzordan ma`lum bo’ladiki, dostonning O’zbekistondagi barcha nashrlarida Q.Mahmudov tayyorlagan tanqidiy matn va sharh asos vazifasini bajardi. Biroq mazkur nashrda (Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq (nashrga tayyorlovchi va so’z boshi muallifi Q.Mahmudov). - T.: Badiiy adabiyot, 1971.) bir qator kamchiliklar mavjud bo’lib, ulardan ayrimlari adabiyotshunos va matnshunos Q.Tohirov tomonidan yozilgan taqrizda 1972 yildayoq qayd etilgan edi.
Keyingi yillarda nashr qilinayotgan o’quv adabiyotlarida doston matni va sharhlarini isloh qilishga harakat qisman ko’zga tashlanadi. Ammo bu harakat ayrim hollarda yangi e`tiroz va munozaralarga sabab bo’ladi. Bunga quyidagi misol bilan ham ishonch qosil qilish mumkin:
O’chukturma erni tilin, bil, bu til,
Bashaq tursa butmas, butar o’q bashi.
1-sharh: Kishini o’chakishtirma (uning) tilini bil, bu til yaralasa, tuzalmaydi, o’q jarohati esa bitib ketadi .
2-sharh: Kishini o’chakishtirma (uning) tilini bil, bu til yaralansa, tuzalmaydi, yarasi esa bitib ketadi.
E`tibor berilgan bo’lsa, ikala misolda ham birinchi misraning sharhi bir xil. "O’chukturma erni tilin bil" jumlasi "Kishini o’chakishtirma, tilini bil" tarzida tushunilgan. Natijada, ikkinchi misra sharhida tushunmovchilik yuzaga kelmoqda:
1-sharhda: "til yaralasa, tuzalmaydi";
2-sharhda: "til yaralansa, tuzalmaydi".
1-sharhda: "o’q jaroqati bitib ketadi";
2-sharhda: "(til) yarasi bitib ketadi".
Bu harxillikning asl sababi esa aynan birinchi misrada. Aniqroqi, "tilin" so’zida bo’lib, uni "tilini" tarzida emas, "til bilan" tarzida tushunish lozim. Binobarin, misraning tabdili "Kishilarni til bilan o’chakishtirma" bo’lishi kerak.
Dostonning matni bilan bog’liq mavjud nuqsonlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Asardagi arabcha matnlarni transliteratsiya va tarjima qilishdagi nuqsonlar.
2. Bob nomini bildiruvchi sarlavhalar hamda bayt yoki to’rtlikning sharhi sifatida kelgan izoh jumlalarni farqlamaslik.
3. Asar matnining o’zidagi mazmunga bevosita ta`sir etuvchi imloviy nuqsonlar.
4. Ayrim bayt va to’rtliklarni sharhlashdagi munozarali fikrlar.
Ushbu to’rt xato ba`zi o’rinlarda bir-birini taqozo etib, bir-biriga sabab bo’lib kelgan. Buni quyidagi birgina misolda ham yaqqol ko’rishimiz mumkin: