Didaktik o'yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat?

BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINING MATEMATIK TAFAKKURLARINISHAKLLANTIRISH
A.V.Sadikova,p.f.n., Nizomiy nomidagi TDPU F.B. Rustamova, talaba
Boshlang'ich sinf o'quvchilari matematik tafakkurini shakllantirish masalasini hal qila turib, ular uni hayotda qo'llanishi haqida g'amxo'rlik qilishadi. Masalan: A.M.Mushina shunday yozadi: «Dastlabki sanoqqa o'rgatishda oldin o'rganilgan narsalarni amalda qo'llab bormay turib, keyingi bilimni egallab olishga shoshish kerak emas. Shu bilan birga olingan bilimni bola dastlabki o'zlashtirilgan sharoitga qarama — qarshi bo'lgan sharoitda amaliy qo'llanishi zarurligini ta'kidlab o'tgan». Pedagogikafani didaktikasining umumiy prinsiplarini aniqlashda falsafa fanlarini o'qish bilan amaliy mashg'ulotning hal qiluvchi o'rni degan qonunga tayangan holda ish ko'riladi. O'zining «Maktablarda ta'lim berish»ga bag'ishlangan maqolalarida doim shunday degan edi: «Наг bir pedagogning vazifasi faqatgina bilim berish emas, balki hayotga bog'liqligi borligini ham ko'rsata olishdir. Sababi hayotdan chetda qolgan har qanday bilim ham tezda unut bo'lib ketadi. Shuning uchun o'quvchilarni doimo bilimlarini amalda qo'llashga o'rgatish kerak, ya'ni har xil ta'limiy rnazmunli o'yinlar o'rgatish kerak bo'ladi».
Psixologik va pedagoglar bilimlarni o'zlashtirish va amalda qo'llashni bilimlar sifatini aniqlab beruvchi, umumrivojlantiruvchi yangi sezilarli, salmoqli bog'lanish munosabatlarini ochib beruvchi turli holatlarda qo'llashga imkoniyat yaratuvchi yagona ta'lim beruvchi faol jarayonning ikki tomoni sifatida o'rganadilar. O'quvchilarning egallagan bilimlarini yangi maishiy sharoitda qo'llay olish malakasini shakllantirishni maqsad sifatida qarash va maktabgacha tarbiya yoshidagi qiziqadigan faoliyatlarda keyinchalik amaliy qo'llashlarini ta'minlab beruvchi (yagona) mukammal uslublarni ishlab chiqarishga qaratish zarur.
Boshlang'ich sinf o'qituvchilari matematik bilimlarni berishda yangi matematik tasavvurlar, ko'nikma va bilimlarni shakllantimvchi uslublardan tez-tez foydalan- moqdaiar. Matematikaning fan sifatida kiritilish, o'quvchilarning bilim doirasini, fikrlashlarini mustaqil holda kengaytirishga, o'quvchining o'zida ishonch hosil qilishda, tashqi muhit ta'sirining sanog'iga, qiziqishni shakllantirishga, qolaversa, yuqori sinfda o'qish davrida matematikani yaxshi o'zlashtirib ketishga yordam berish hisobga olingan, albatta.
Boshlang'ich sinf ta'lim jarayonida son, hisob-kitob, birlik va ko'pliklar, o'quvchilarning matematik tafakkurini shakllantirishga yordam berishi aniqlangan.
Tabiat har bir sog'lom bolaga toia rivojlanish imkoniyatlarini bo'lib bergan va har bir sog'lom bola ijodiy faoliyatning yuqori cho'qqilariga ko'tarilishi mutnkin.
Lekin biz hayotda boshqa narsalarni ko'ryapmiz: o'qishi qiyin kechyotgan o'quvchilarning ko'z yoshlari, farzandlarining o'qishi qiyin ekaniligi sababli ota- onalarning achchiq o'ylari. Balki aqlli bo'lib tug'ilish kerak degan gaplarni aytayotganiar haqdir? Shu narsa ma'lumki, embrionning genida u shunday kishi bo'lib yetishishi, ya'ni soch va terisining rangi, burni, labi, ko'zi va boshqa a'zolarining qanday bo'lishi belgilanadi, lekin uning aqliy rivojlanishi belgilanadimi?
Ko'p yillar davomida va hozir ham shunday hisoblashadiki, odamning qobiliyatlari genlarga bog'liq, lekin genetiklardan N.ODubin va Y.G.Levchenkolar ma'naviy rivojlanish genlarda belgilanmaydi, deb ta'kidlaydilar. U beriladigan tarbiya, sharoitga bog'liq.
Amaliyot nimani ko'rsatadi?
Maktabga borgunga qadar tafakkur rivojlanish darajasiga ega bo'lgan o'quvchilar o'qishda qiyinchiliklarga duch kelmaydilar. Maktabga endigina qadam qo'ygan o'quvchiga, bular yaxshi o'qiydi, bular — o'rta, bular — qiyinchilik bilan o'qiydilar, deb aytish uchun bir nechta psixologik testlar, vazifalar berish yetarli. Bola tafakkurininj; shakllanish darajasidagi bunday farq qayerdan kelib chiqadi? Olimlar kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o'rganadilar. Bolalar qanchalik yosh bo'lsalar, ularning tafakkuri rivojlanishi bo'yicha shunchalar yaqin boiganlar. Demak, agar siz yuqoridagi natijalarga erishmoqchi bo'sangiz, o'z vaqtida — go'daklik vaqtidan boshlang.
Psixologlardan A.S.Visotskiy, Z.Niaja, DJElkolar shu narsani isbot qildilarki, boshlang'ich sinf o'quvchilarining tafakkurini shakllantirish pedagogning o'zaro faoliyatida yanada yaxshi rivojlanar ekan. Xo'sh, boshlang'ich sinf o'qituvchisi o'quvchilar faoliyatiga qanday rahbarlik qilishlari kerak? Har qanday faoliyat o'quvchilar qiziqish bilan shu faoliyat turi bilan shug'ullansalargina, yaxshi natija beradi, shuningdek, ijod ham — bu doimo qiziqish, hattoki unutilishdir. Faoliyatning u yoki bu turiga tafakkurni shakllantiruvchi o'yinlarga nisbatan bo'igan qiziqishni oshirish kerak. Uni albatta shakllantirish kerak, chunki u o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi:

• 
  tip — arifmetikani o'zlashtirishda yuqori qobiliyatga ega bo'lgan o'quvchilar;
  
• 
  tip — arifmetikani qiyinchilik bilan o'zlashtiruvchi o'quvchilar.
  

Shunday qilib, o'qituvchining diqqatini o'quvchilarning o'rganishda faqat o'xshash- larini ajratishgagina emas, balki ularning turli xususiyatlariga ham jalb etamiz. Chunki o'quvchilar ba'zida garchi tashqi ko'rinishda o'xshash bo'lsalar-da, haqiqatda turli psixologik xususiyatlarga ega bo'lishlari mumkin. Ana shunday o'rganishga asoslanib o'qituvchi sinf bilan ishlashda o'quvchilar jamoasi uchun qo'llanishi lozim bo'lgan individual yondashish yo'llarini belgilashi, shu bilan birga, alohida o'quvchiiarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ular bilan ishlashni rejalashtirishi lozim.
Arifmetikani o'zlashtirishda yuqori qobiliyatga ega bo'lgan o'quvchilar, ularning o'quv faoliyatidagi xususiyatlaridan, dastavval o'quv materialining tez o'zlashtirish natijasi ko'zga tashlanadi. O'zlashtirish tezligi o'z ichiga o'zlashtirish jarayonining ma'lum xususiyatlarini, o'zlashtirishda vujudga keltiriladigan fikrlash faoliyatining yuqoriroq darajasini ko'rsatuvchi tashqi ko'rsatkichdir. Bu daraja dastavval analiz va sintez qilish, xulosalar chiqarish, abstraksiyalash va konkretlashtirish operatsiyalarining ortiqroq rivojlanganligi bilan xarakterlanadi.
BOSHLANG'ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLAR1DA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH