Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

badiiy 
aks ettirishning realistik prin si pining
aksi bo'lgan 
norea- 
listik prinsipm
atovchi umume’tirof etilgan termin yo'qligi- 
ni qayd etib, uni «
normativ prinsip»
deb yuritishni ma’qul 
ko'radi. Ayni paytda, bu atama shartli qo'llanayotgani, shu 
sababli hamisha qo'shtirnoqqa olinayotganini ham ta’kid­
laydi.1 Albatta, bu tarz nomlashda an’ananing ham ta’si­
ri yo'q emas. Nima bo'lganda ham, bizga tushunchaning 
mohiyatiga muvofiq ravishda 
badiiy aks ettirishning nore- 
alistik prinsipi
deb atalgani ma’qul ko'rinadi. Sababi, avva­
lo, aks ettirilayotgan voqelikning ideal asosida qayta ishla- 
nishi, ya’ni «normativlik» momenti har qanday asarda bor; 
ikkinchidan, «realistik»ning ziddini anglatuvchi «norealis- 
tik» atamasi tushuncha mohiyatiga aniqroq ishora qiladi.
Yana bir e’tiborli jihati shundaki, G.Pospelov yondashu- 
vida badiiy voqelikdagi epik tafsilotlar-u detallarning ham­
ma vaqt ham hayotiy (ya’ni real voqelikdagiga monand) 
bo'lishi talab qilinmaydi, ya’ni bunda ma’lum darajadagi 
badiiy shartlilikka yo'l beriladi. Zero, bu o'rinda bosh me- 
zon - personajlarning konkret ijtimoiy sharoitda shakl- 
langan xarakterlari ichki mantiqidan kelib chiqqan holda 
harakat qilishi. Shu mezondan kelib chiqqan holda G.Pos­
pelov realizmning Balzak, Dikkens, Dostoyevskiy kabi 
buyuk namoyandalari romanlarida «realistik aks ettirilgan 
va «normativ» ideallashtirilgan xarakterlar» mavjudligini 
ta’kidlaydi.2 Xuddi shu hoi, masalan, jadid adabiyoti na- 
munalarida ham kuzatiladi: Hamzaning «Yangi saodat»i, 
Cho'lponning «Do'xtur Muhammadiyor»i - buning yaqqol 
dalili. Har ikkisining qahramonlari - Olimjon ham, Muham- 
madiyor ham real shart-sharoitda harakatlangani holda, 
mualliflari ko'zlagan ideallarga muvofiq tarzda, ya’ni «nor­
mativ» ideallashtirilgan. Buning aksi o'laroq, yuqorida
1 Ko'rsatilgan asar. - Б.61.
2 Ko'rsatilgan asar. - Б.58.
446

---

ko'rdik, L.Timofeyev yondashuvidagi «voqelikni aslidagi- 
cha tasvirlashga intilish» talabi realistik adabiyot imkonla- 
rini toraytirib yuborishi, xususan, uning badiiy arsenaliga 
shartli obraz-u vositalarning kirib kelishiga to'sqinlik qilishi 
mumkin bo'lur edi. Holbuki, realistik adabiyotning badiiy 
takomilida XX asrning oxirgi choraklaridan boshlab kuzati- 
layotgan tamoyillar buning aksini ko'rsatayotir.
Demak, hayotni badiiy aks ettirishning realistik prinsl- 
pi asardagi xarakterlarning ularni shakllantirgan ijtimoiy- 
tarixiy sharoitga, ko'proq shu sharoit bilan belgilanuvchi 
xarakter mantiqiga muvofiq harakat qilishlarini taqozo 
etadi. Masalan, Razzoq so‘fi xonadonida voyaga yetgan, 
xarakter xususiyatlari shu muhit tomonidan belgilangan 
Zebi romanda o‘z xarakter mantiqiga muvofiq harakatla- 
nadi: mingboshiga unashilganidan so'ng, kelin bo'lib tush- 
gach yoki suddagi xatti-harakatlari shunday deyishga to‘la 
asos beradi. Xuddi shu gapni A.Qodiriyning Ra’nosiga nis­
batan ham, Oybekning Gulnori, A.Qahhorning Munisxo- 
ni, xullas, realistik yo'sinda yaratilgan har qaysi xarakter- 
ga nisbatan ham aytish mumkin. Biroq mazkur jihatning 
o'zi, bizningcha, 
hayotni badiiy aks ettirishning norealistik 
prinsipini
tavsiflash uchun yetarli emas. Masalan, hazrat 
Navoiy yaratgan Farhod ham, xuddi yuqorida eslatilgan 
Olimjon va Muhammadiyorlar kabi, muallif ideallariga mu­
vofiq harakatlantiriladi. G.Pospelov ta’biri bilan aytsak, u 
ham «normativ ideallashtirilgan». Ularni farqlovchi asosiy 
jihat esa Farhod harakatlanayotgan shart-sharoitlarning 
doim ham real, ya’ni hayotdagiga monand emasligidir. 
Ayon bo'lyaptiki,