Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
ADABIY YO‘NAUSH VA OQIMLAR
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
438
ADABIY YO‘NAUSH VA OQIMLAR Adabiyotning bilish imkoniyatlari: mimesis va ramzlash- lashtirish. Hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari. Metod va uslub tushunchalari haqida. Adabiy yo‘nalish tushun chasi. Adabiyotning bilish imkoniyatlari masalasiga antik davrlardayoq diqqat qilingan. Jumladan, Arastuga ko'ra, «Birinchidan, insonlarda taqlid qilish - bolalikdan tug'ma xususiyat, ular boshqa mavjudotlardan shunisi bilan farqlanadi. Zero, inson taqlid qilishga boshqalardan ko'ra ko'proq qobil va shu yo'l bilan u dastlabki bilimlarni ho sil qiladi; ikkinchidan, taqlid mahsuliari hammaga huzur baxsh etadi».1 Ko'ramizki, Arastu taqlidni bilish vositasi sifatida talqin qiladi, u poeziyaning evristik (bilish) va ge donistik (huzur berish) funksiyalariga urg'u beradi. Arastu ga zid o'laroq, Aflotun poeziyaning bilish imkoniyatini inkor qiladi: «Gomerdan boshlab shoirlarning hammasi ezgulik va boshqa barcha narsalarning soyasini aks ettiradilar, ular uchun ijodning predmeti shugina bo'lib, haqiqatga teginmaydilar».2 Aflotun ta’kidlaydiki, «taqlidchi o'zi tasvir layotgan narsa haqida arzirli hech narsa bilmaydi, uning ijodi - jo'ngina ermak, aslo jiddiy mashg'ulot emas». Boz ustiga, «poeziya haqqoniylik me’yorlariga tushmaydi, uni na o'lchab, na sanab va na tortib bo'ladi».3 Albatta, bunday qarash abstrakt tafakkur hali yetarli rivojlanmagan - nar sa bilan tushuncha bir-biridan hali to'la ajralmagan davr uchun tabiiy, bugungi kun nuqtayi nazaridan unga to'la 1 Аристотель. Риторика. Поэтика. - М.: Лабиринт, 2000. - С.151. 2 Платон. Сочнения. В 4-х т. Т.3.4.1. - СПб., 2007. - С.265. 3 Ko'rsatilgan manba. - Б.467 - 468. 439 qo'shilib bo'lmasligi ham kunday ravshan. Biroq unda rat- slonal mag‘iz borligi, xususan, taqlidchi narsaning o'ziga emas, uning soyasi - ko'rinishiga taqlid qilishini mutlaqo inkor etish ham mushkul. Aflotunga ko'ra, poeziya - «ey- dosga taqlidning taqlidi», u mohiyatdan uch baxya nari- da turadi. Negaki, eydosning yaratuvchisi - yer-u osmon, suv-u havo, jamiki mavjudotning yaratuvchisi; yana ham aniqrog'i, avval eydos - mohiyat yaraldi, so'ng shu mo- hiyatga taqlidan mavjud narsalarning bari yaratildi. Ya’ni poeziyaning bilish predmeti eydos ham, uning yaratuvchi si ham emas, shu bois u mohiyatni, haqiqatni anglashga ojizdir. Aflotunning mazkur qarashi o'rta asriarga kelib taqlid (mimesis) o'mini ramzlashtirish (simvolizatsiya) egallashi- ga zamin hozirladi desak, xato bo'lmaydi. Zero, umum- lashtirib aytganda, ramzlashtirish - «mutlaq go'zallik», «asliy go'zallik», «mutlaq haqiqat», «haqiqat» singari turli cha nomlar bilan yuritilsa-da, bitta maqsad - Haqni ang lashga qaratilgan. Ayni chog'da, ramz ishora qiladi, xolos, ya’ni bilish amalining natijasi mudom anglash-anglamaslik chegarasida qoladi. Agar shu jihatlar nazarda tutilsa, ramz- lashtirishning nazariy asoslari Rumda - antik madaniyat bilan yangi nasroniylik g'oyalarini o'zida uyg'un mujassam etgan Vizantiyada tizimga solingani g'oyat tabiiy ko'rina- di. Jumladan, bu ishning ilg'orida turgan ilohiyotchi-estet Dionisiy Areopagitga ko‘ra, «asliy go'zallik» (ya’ni Haq) mavjud narsalarning hammasiga, har birining o'ziga yara- sha go'zallik baxsh etadi, ya’ni «asliy go'zallik» mavjudlik- ning sababi, jami go‘zallikning manbaidir. Ma’naviy-ruhiy izlanishlar maqsadi - asliy go'zallik, unga eltuvchi vosita esa moddiy olamdagi go'zallikdir. Zero, moddiy olamda- gi narsa-hodisalarning barida asl go'zallikdan darak bor, har biri undan o'ziga yarasha nur olgan. Shu bois moddiy va ma’naviy reallikdagi hamma narsa ramz (simvol)dirki, ularning har biridan ilohiy nur taraladi, har birida Yarat- 440 gandan nedir bor. Demak, Xudoni tanish uchun eng avval shu ramzlarni ko‘ra olish, mazmun-mohiyatini tushunish lozim.1 Albatta, bir qarashdayoq mazkur fikrlar bilan tasav- vuf ta’limoti orasida mushtaraklik borligini ko‘rish yoxud mumtoz adabiyotimizdagi ramziylik mohiyatida ham ayni shu g'oyalar yotishini fahmlash qiyin emas. Faqat mazkur masalaga adabiyotning bilish imkonlari haqidagi mulo- hazalar doirasida to'xtalayotganimizni yodda tutib, asosiy mavzuga qaytamiz. Ta’kidlash kerakki, ramz bilan anglanayotgan narsa orasida bevosita o'xshashlik yo‘qligi ramzlashtirish bilan mimesisni farqlovchi asosiy jihatdir. Agar mimesis nar- sa-hodisani unga taqlid qilish (ya’ni o'ziga monand tarzda aks ettirish - o‘xshashini tasvirlash) orqali idrok qilsa, sim- volizatsiya bunda «o'xshamagan o‘xshashlik»ka tayanadi. O'rta asrlarga kelib masal janrining keng ommalashishi sa- babi shu bilan izohlanadi. Zero, masalda tasvirlangan nar sa anglanayotgan narsaning o'xshashi - aksi emas, biroq ikkisining mohiyatidagi o'xshashlik anglanayotgan pred- met mohiyatiga ishora qiladi - uni anglashga yordam be radi. Xullas, mimesis bilan simvolizatsiya bilishning o'za ro oppozitsiya hosil qiluvchi ikki ko'rinishi, Gegel uchligi bo'yicha aytsak, ular orasida «tezis - antitezis» munosa bati mavjud. Avvalo, bilishning mazkur ikki usuli universal xarakterga egaligini aytish kerak. Shunga ko'ra, ramzlash tirish o'rta asrlarga kelibgina paydo bo'ldi emas, balki ilgari - o'sha mimesis zamonida ham mavjud bo'lgan, bunga amin bo'lish uchun Ezop masallarini eslashning o'zi kifoya qiladi. Zero, agar «tabiatga taqlid» mohiyatan «voqelikni aks ettirish» bo'lsa, Ezopning ko'plab masallari (masalan, jonivorlar ishtirokidagilari)da bu yo'ldan emas, balki voqe likni biron mazmunni ifodalashga mos tarzda «qayta yara- tish» yolidan borilgan. Xullas, qadim zamonlardan beri 1 Qar.: Каронов Д., Разменов Б. Гарб адабий-танкидий тафаккури тарихи очерклари. - Тошкент: Фан, 2007. 441 badiiy adabiyot tasvirda shu ikki usul asosida ish ko'radiki, ularni Download 7.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|