Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

emblemaga -  biron-bir tushunchaning turg'un belgisiga 
yaqinlashtiradi. Aytilganlardan ayon bo'lyaptiki, konkret 
ko'chimni aniq bir turga mansub etish doim ham to'g'ri 
bo'layermaydi, sababi, u o'zida ko'chimning turli ko'ri- 
nishlariga xos xususiyatlarni mujassam etishi ham mum­
kin ekan. Xuddi shu narsa perifraz(a) misolida ham kuza- 
tiladi.
Manbalarda perifraz(a) ham ko'chim turlari sirasida 
sanalib, narsa-hodisa, joy yoki shaxsni o'z nomi bilan 
emas, unga xos xarakterli belgilarni ifodalovchi so'z birik- 
masi bilan atashni anglatadi. Mantiqan olib qaralsa, mo- 
domiki narsa {butun) uning belgisi (qism)ni ifodalovchi 
so'z birikmasi bilan atalar ekan, perifrazni sinekdoxaning 
bir ko'rinishi deb tushunish to'g'ri bo'lur edi. Biroq ma’no 
ko'chishi bundan tamom o'zgacha asoslarda amalga osh- 
gan perifrazlar ham talaygina. Masalan, Shavkat Rahmon: 
«Ikki daryo oralig'ida Haq, adolat topmadi qaror», - dega­
nida jug'rofiy joylashishiga oid belgi orqali O'zbekistonni 
nazarda tutadi. Bu o'rinda ko'chma ma’no narsa va uning 
joyiashish o'rni orasidagi aloqadorlik asosida voqe bo'ladi, 
ya’ni ayni hoi uni metonimiyaga mansub etishga izn bera­
di. Bundan farqli o'laroq, «madaniyat beshigi», «Sharqning
285

---

yulduzi» yoki «Sharq mash’ali» ( 0 ‘zbekiston), «yurtimning 
yuragi» yoki «Sharq darvozasi» (Toshkent) kabi perifraz- 
larda o'xshashlik asosidagi ma’no ko'chishi kuzatiladi. 
Shuningdek, kinoyaviy tarzda zidlab o'xshatish - teskari 
o'xshatishga asoslangan perifrazlar ham ko'plab uchraydi. 
Masalan, Cho'lpon Zebining advokatini bir o'rinda «uyezd 
miqyosiga yarasha ish ko'radigan kichkinagina bir Ple- 
vako», boshqa bir o'rinda «kichkina shaharning kichkina 
Plevakosi» deb ataydi. Aslida, u - «davlat xazinasining 
kattagina pulini yeb qo'ygan askariy bir to'ra» - dordan 
qochib Turkistonga kelib qolgan. Ya’ni u taraqqiyotdan 
ortda qolgan Turkistondagina «zakunchi»lik qilishga ya- 
roqli, shunchaki «suv bo'lmasa tayammum...» qabilidagi 
advokat, xolos. Shu odamning kasbi bilan bog'liq va o'z 
davrining mashhur advokatiga o'xshatish orqali tavsiflab 
atalgani kinoyani yuzaga keltiradi. Ma’lum bo'ladiki, badiiy 
nutqda perifrazaning metaforik, metonimik, kinoyaviy va 
sinekdoxa qolipidagi ko'rinishlari uchrashi mumkin ekan. 
Yana bir jihati, perifrazda doim ham ko'chma ma’no ku- 
zatilavermaydi. Masalan, Toshkentni «yurtimiz poytaxti», 
A.Qodiriyni «milliy romanchiligimiz asoschisi», S.Ahmadni 
«qahramon adibimiz» tarzida atovchi perifrazlarda ma’no 
ko'chishi mavjud emas, ulardagi obyektga xos belgilar o'z 
ma’nosida qayta nomlashga xizmat qiladi.
Ma’no ko'chishining yana bir turi «kinoya» (ironiya) bo'­
lib, u zidlash, teskari o'xshatishga asoslangan ko'chim 
sifatida tavsiflanadi. Masalan, A.Qodiriy Kalvak maxzum- 
ning badbashara qiyofasini chizib bergach, boshqa bir 
o'rinda uni «husni Yusuf» deb ataydiki, bu birikmaning 
teskari ma’noda qo'llanganini o'quvchi yaqqol fahmlay ola­
di. Ta’kidlash kerakki, kinoyaning ma’nosi faqat kontekst- 
da ro'yobga chiqadi, ya’ni u alohida olingan holda mav­
jud bo'lolmaydi, kontekstdan xabardorlik uni anglashning 
qat’iy shartidir. Ayni shu jihati tufayli ham ayrim mutaxas- 
sislar kinoyani ko'chim turi o'laroq e’tirof etmaydilar.
286

---

Kinoya personajlar nutqida ham keng qo'llanadi. Biroq 
bu holda u ko'chim sifatida emas, ko'proq konkret hayo­
tiy holatga, sog'lom mantiqqa yoxud so‘zlovchining maq- 
sadiga muvofiq kelmaydigan gap sifatida ko'rinadi. Kinoya 
asosidagi bu usul antifrazis deb yuritiladi. Antifrazis tasvir 
predmetiga yozuvchi munosabatini ifodalashda, ayniqsa, 
qo‘l keladi. Masalan, M.M.Do‘stning «Iste’fo» qissasida 
shu usuldan samarali foydalanilgan. Qissa personajlari- 
dan biri - Blnafshaxon qizini himoya qilib: «Qizimiz kimdan 
kam? 0 ‘zi husndor bo‘lsa, diplomi yaqin qoldi, aqli-odo- 
bi joyida. 0 ‘zbekcha gapirishniyam biladi...» - deydiki, 
uning gapi ko'zlagan maqsadiga mutlaqo zid: xonim qizi­
ni maqtamoqchi edi, haqiqatda aks natijaga kelindi, ya’ni 
qizning milliylik unutilgan muhitda o'sgani ayon bo'lib qoldi. 
Ayni paytda, bu bilan personaj ma’naviy qiyofasiga muhim 
chizgi tortildi: Binafshaxonning sirtigina yaltiroq, ma’navi- 
yati hilvirab ketgan kaltabin ayolligi yana bir karra tasdig'ini 
topdB Yoki qissa personajiaridan birining: «Bugun kayfiya- 
tim o'nglandi. Xotingayam do‘q urdim», -deyishi; boshqa- 
sining: « 0 ‘zimizdayam do'xtir ko‘p, barisi ota qadrdon, po- 
rayam so'ramaydi», - deya maqtanishi ham kinoya bo'lib, 
u yozuvchining so'zlovchiga, davr muhitiga munosabatini 
ifodalashga xizmat qiladi.
Ko‘chimning yana bir turi allegoriyadir. Adabiyotshunos­
ligimizda allegoriya termini o‘rnida «majoz» (albatta, 
bunda istilohning tor ma’nosi ko‘zda tutiladi) istilohi ham 
qo'llanadi. Allegoriyaning ko'pchilik e’tirof etgan spetsi- 
fikasi mavhum tushunchalarni konkret narsa-hodisalar 
nomi bilan ifodalashda namoyon bo'ladi. Badiiy adabi­
yotda so‘z-allegoriyalar ko'proq an’anaviy tarzda qo'llana­
di, ularning ma’nosi ham turg'un holatga kelib ulgurgan. 
Negaki, allegoriyadagi ma’no ko'chishi doim ham mo- 
tivlangan emas, aniqrog'i, motiv keyinchalik unutilgan yoki 
unga zarurat qolmagan. Misol uchun, «ayyorlik» tushun- 
chasining «tulki» so'zi bilan ifodalanishini olaylik. Aslida,
287

---

o'ziga yemish topish-u kushandalaridan omonlik topish 
uchun yovvoyi jonivorki «hiyla» ishlatadi. Shunday ekan, 
nega aynan tulkining nomi majozan «ayyorlik» ifodasiga 
aylangan? Sababi, atrof-javonibida tulki keng tarqalgani 
uchun ham ajdodlarimizda uni bevosita kuzatish imkoni 
katta bo'lgan: «ayyorlik»larini ko'rganlar, zavqlanib kul- 
ganlar. Xullas, tulkining «аууог» ekaniga ko'pchilik beshak 
ishonch hosil qilgan. Avvalida ayyor kishilar tulkiga meng- 
zalgan, so'ng esa, ko’p ishlatilaverishi natijasida, «tul­
ki» va «ayyorlik» so'zlari go‘yo ma’nodoshga aylangan, 
shu ma’noda qo'llashga tabiiy ravishdagi kelishuv sodir 
bo'lgan, «shartlashib olingan». Shu tariqa badiiy asarlar­
da, masalan, «bo'ri» - vahshiylik, «eshak» - farosatsiz- 
lik, «bedana» - qo'nimsizlik, «buqalamun» - beqarorlik, 
«musicha» - ojizlik, «chayon» - zararkunandalik tarzidagi 
allegoriyalar urfga kirgan. Bu nav allegoriyalarning aksari- 
yati, yuqorida ham aytdik, ayni tushunchalarning turg'un 
belgisiga - emblemaga yaqinlashib qolgan.
Adabiyotshunoslikda allegoriyada ma’no ko'chish 
asosi masalasida ham yakdillik yo'q: ayrim mutaxassis- 
lar bunda o ‘xshatishri\ asos deb bilsa, boshqalari aloqa-