Diniy ekstrеmizm va tеrrоrizmga қarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asоslari fanidan maruza matnlari

(Karimov I.A. O`zbekishon XXI asr bo`sag’asida: xavfsizlikka tah’did, barqa-Rlik shartyaari va taraqqiyot kafolapiari. - T.: O`zbekiapon, 1997. - B. 137). chuqur o`rganish ilmiy tadqiqotlarda markaziy o`rin egallay boshladi.
Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri, Imom Buxoriyning h’adislar to`plami 4-jildda, Burh’oniddin Marg’i-noniyning «al-Hidoya», Imom Termiziyning «Sunan at-Termi-ziy», Abu Lays Samarqandiyning «Tanbeh’ul-g’ofilin» asarlari, Bibliya (Yangi axd), shuningdek, Qadimiy axdningba’zi qismla-ri (Sulaymon h’ikmatlari, Rut, Ester va Yunus payg’ambarlar ta-rixi) ilk marta o`zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etilgani-ni h’am ana shunday ijobiy natijalar sirasiga qo`shish mumkin.
Eski masjid, maqbara va ziyoratgoh’lar ta’mirlanib, yangila-ri bunyod etildi, diniy bilim yurtlari tarmog’i kengaytirilib, sifat va saviyasi takomillashtirildi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Farmoniga binoan tashkil etilgan Toshkent islom universiteti ko`p qirra-li ta’lim beruvchi, ma’naviy-ma’rifiy va ilmiy markazga ay-landi. Bu erda diniy va dunyoviy bilimlarni h’amda xorijiy til-larni puxta o`zlashtirgan, ma’rifiy islomni xalqorasidatarg’ib eta oladigan mutaxassislarni tayyorlovchi tizim shakllandi, qiyosiy dinshunoslik va islomshunoslik soh’alarida magistrlik, nomzod-lik va doktorlik izlanishlari tashkil qilindi.
Universitetda davlat va jamoat tashkilotlarining mas’ul xodimlari dinning jamiyat h’ayotidagi o`rni va ah’amiyati, din niqobi ostidagi ekstremistlar jah’olatiga qarshi ma’rifiy javob berish ko`nikmalari bo`yicha bilimlarini chuqurlashtirish-lari uchun doimiy malaka oshirish kurslari yo`lga qo`yildi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, xalqimiz diniy va ma’naviy qadriyatlarining h’ozirgi demokratik jamiyat qadriyatlari bi^ lan uyg’unlashishi respublikamizning kelajakda yanada ravnaq topishi, jah’on h’amjamiyatiga qo`shilishida muh’im omillardan biri h’isoblanadi.
2-mavzu. Islomning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o`rni va ah’amiyati: tarix va h’ozirgi zamon


Reja:
1. Hozirgi O`zbekiston xududida Islom tarixi.
2. Markaziy Osiyolik mutafakkirlarning Islom ilimlari va madaniyati rivojidagi o`rni.
3. Tasaffuf ilmi rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlari.


Islom dinining Markaziy Osiyoda tarqalishi bevosita arablarning bu o`lkaga kirib kelishi va ularning h’ukmronligi davri bilan bog’liq. Arablarning Markaziy Osiyoga yurishlari 643—644 yil-larda boshlangan bo`lsa-da, mintaqaning arab xalifaligi tar-kibiga kiritilishi Qutayba ibn Muslim al-Boh’iliy (704— 715) davrida amalga oshirildi. Arablar bosib olgan erlar «Movarounnah’r» («Daryo ortidagi er») va arablarga bo`ysunma-gan h’ukmdorlar erlari «Arodi at-turk» («Turklar erlari») deb ataldi. Mazkur ikki h’ududda islomlashuv jarayonlari tur-li xilda kechdi.
Abu Muslim (747-755) qo`zg’olonigacha Marqiy Osiyoda is-lomdan avvalgi davr h’ukmdorlari (ixshid, buxor-xudot va bosh-qalar) mah’alliy ah’olini boshqarish va ulardan arablar uchun soliq yig’ishdek vazifalarini bajarish orqali o`z mavqelarini saklab turdilar.
Arab va arab bo`lmagan musulmonlarningtengh’uquqliligi uchun kurashningboshlanishi h’am aynan shudavrgato`g’ri keldi. Bu h’ara-katda murjiiylar etakchi o`rinni egalladilar va o`lkada arab bo`lma-gan musulmonlar h’aq-h’uquqlarining arablar tomonidan poymol etilishiga qarshi faol h’arakat (820-840 yillar) olib bordilar. Xususan, Murjiiy al-Xoris ibn Surayj qo`zg’oloni (734-746) Movarounnah’r ah’olisi tarafidan qizg’in qo`llab-quvvatlaidi. Murjiiylarning islom amallarini bajarmagan kishi imondan aj-Ralmasligi h’aqidagi qarashlari esa erli ah’olining islomni qabul Kilishini osonlashtirdi. Shuningdek, buta’limotyangi shaklla-^Nayotgan islom jamiyatida arab va ajam (arab bo`lmagan) xalklari-ningtengh’uquqiligi milliy-madaniy qadriyatlariningsaklab Kolinishini ta’minlashga imkon yaratib berdi. Abu Muslim h’arakat (749 yil) g’alabasi oqibatida buning amalda ta’minlanishi murjiiylik g’oyalarining siyosiy-ijtimoiy soh’adan iloh’iyot faj jabh’asiga ko`chishiga zamin yaratdi.
Islom ilmlari VIII asrda Xuroson orqali Movarounnah’rp kirib kelgan bo`lsa, IX asrdan boshlab mazkur ilmlar mintaqa ning o`zida rivoj topa boshladi. Bu davrga kelib, avval islol olamida tan olingan olti sah’ih’h’adislarto`plami (as-sih’oh’as sitta), so`ngra ularning qatoriga uch to`plam qo`shilib to`qqi kitob (al-kutub at-tis’a) shakllandi. Ulardan uchtasi movaroun nah’rlik ulamolar — Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imo> Dorimiylartomonidan jamlandi.
Aynan shu davrdan to mo`g’ullar bosqinigacha bo`lgan davrd Movarounnah’rda islom dini turli siyosiy sabablarga ko`ra Xurosondan ayri h’olda rivojlandi va islom erlik ah’olining «o`z dini»ga aylandi.
Mo`g’ullar bosqini barcha soh’a kabi islom dini va ilmlar rivojiga jiddiy salbiy ta’sir ko`rsatdi. Erlik ulamolar qirildi va qolganlari uzoqo`lkalarga safar qilishga majbur bo`ldilar.
Temuriylar sulolasi va undan keyingi davr Movarounnah’rd; tasavvuf yo`nalishiningrivojlanishi bilan bog’liqbo`ldi.
Chor Rossiyasi va Sovet davlati h’ukmronligi vaqtida islom dinini xalqh’ayotidan uzoqlashtirishga h’arakat qilish, islomiy qadriyatlarning cheklanishi va din ulamolarining yarim yashirin faoliyatga o`tish davri bo`ldi.
Mustaqillik davrida diniy qadriyatlarga erkinlik berili-shi islomning jamiyatdagi o`zo`rnini egallashiga imkon yaratdi. Shu bilan birga yashirin h’olatda rivoj topgan va din niqobida-gi turli mafkuralarningta’sirida shakllangan qarashlarning yuzaga chiqishiga h’am qulay sharoit yuzaga keldi.
Diniy mutaassiblikka beparvolik bilan munosabatda bo`lish h’am, diniy e’tiqodni umuman taqiklash h’am faqat salbiy oqibat-larga olib kelishi tabiiy. Shundan kelib chiqib, mustaqil O`zbe-kiston din soh’asida sobiq ittifoq davridagi dinni umuman yo`qqilib yuborishga intilishdek ateistik yondashuvdan farqli ravishda, uning jamiyat ma’naviy h’ayotidagi o`rnini to`g’ri bel-gilash va ayni paytda, din niqobi ostidagi h’ar qanday g’arazli h’arakatlarning oldini olishga qaratilgan siyosatni amalga oshi-raboshladi.