Diniy katarsis tushunchasi

Diniy fanatizmning din psixologiyasida o'rganilishi

Din insoniyat tarixiy tarakkiyoti davomida har doim u bilan yonma - bn bo’ladigan ijtimoiy xodisa xisoblanadi. Din insoniyatning xayota va faoliyati davomida orttirilgan madaniyatidir. Bu jarayon uz-?zidan paydo bulmagan, balki insonlarning xayot kechnrishi, faoliyat kursatishlari davomida, borlikda ularga yuzma-yuz kelgan muammolarni yechishning bir kurinishi sifatida, zaruriy xodisa sifatida vujudga kelgan. Din ijtimoiy ongning bir ko’rinishi xisoblanib, inson dunbkarashining diiiy ku shnishidir. Din xakida yurtboshimiz I.A.Karimov shunday deydi: “Barchamizga yaxshi ma’lumki, din azaldan inson ma’naviyatinnng tarkibiy kismi sifatida odamzotning yuksak ideallar, xdk va xdkikat, insof va adolat tugrisidagi orzu-armonlarini o’zida mujassam etgan, ularni barkaror kondalar shaklnda mustaxkamlab kelabtgan goya va karashlarning yaxlnt bir tizimidir”1.

Ma’lumki, s ob i* ittifok davrida dinga nisbatan ateistax tashvikot ishlarini olib borilgai. Jamiyatimizda mustakil tarakkibt yuli shakllana borishi bilan odamlarda dinga boltan eti kod yana tiklandi. Kishiparni diniy-ruxiy extibjlarini kondirish uchun davlatimiz tomonidan dinga b$lgan munosabatlar natijasi ularok, liniy ukuv markazlari, Toshkent Islom Uiiversiteti tashkil kilindi.
Kadim zamonlardan mutafakkirlar dinning paydo brlishi, diniy tassavurlarning va e’tikodning vujudga kelishi, shakllanishi ustida ko’p mushoxadalar olib borgailar. Ularning fikrlari taxlil kilinsa, dinga nisbatan ijobiy va salbiy fikrlarga b^lish mumkin bo’ladi. Insoniyat tarixiy tarakkibtida din ijtimoiy xodisa sifatida ulkan axamiyat kasb ettanki, xalkpar ma’lum bir dinni uzlari uchun asosiy e’tikod ob’ekta sifatida tanlab olganlar. Dinni insoniyat tarakkibtaga salbiy yoki ijobiy ta’sirini ko’rgan mutafakkirlar uzlarinig dinga nisbatan sub’ektav baxolarini berganlar.
SHuning uchun xam ijtimoiy xayotda dinga nisbatan har xil darajadagi insonlarning baxolari paydo boltan. Ularning malakalari asosida ma’lum bir bilimlar tizimi xam shakllangan. Deylnk, SHarkning buyuk mutafakkirlaridan bulgan Sa’diy shunday deydi: “Odamlar fakat pok tabiat ila dunbni yo’zini kururlar va sunggidagina padarlari ularni yaxudiylar.xristianlar va yo otashparaslarga ayirganlar”1. Bu yerda insonni tugulganda xech kanday dinga taallukli bo’lib tugilmasligini, keyinchapik uni ijtimoyilashib borib, ma’lum bir dinga siginadigan bo’lib borishini kursatilganini tushunish mumkin.XuDDi shunday fg^plarni garbning k^zga kuringan ko’plab mutafakkirlari xam berganlar. P.Golьbax, Frantsuz materialist faylasufi shunday fikrlarni bildiradi: “Tabiiy sabablarni bilmaslik odamlarni xudolarni yaratishga majbur etdi: yolgon esa ularni allakanday kudratli bir narsaga aylantirdi”2. Bunday xayotiy tajribalarga asospangan ko’plab misollar insoniyat ijtimoiy tarixida mavjud. Bu yerda yana muxim tomoni bu jarayonlarda inson ongida kechadigan psixologik kechinmalar va ularni uning kelajagiga ta’siri xam muxim xisoblanadi. SHuning uchun xam din va uning psixologik jarayonlarini o’rganish xozirgi vakgning eng muxim va dolzarb masalalari katoriga kiradi.
Din bu inson ongining shakllaridan biri (falsafiy, xukukiy, san’at, fan va b.sh. kabi) ijtimoiy ong (ijtimoiy xayot) ijtimoiy gurux va shaxe u yordamida real borlik bilan munosabatda b^ladi, insonning umumiy malakasidan va inson miyasidan xosil buluvchi illyo’zion xabliy obraz va tushunchalardan tashkarida buluvchi xodisadir. Din so’zi arabchadan tarjima kilinganda e’tikod, ishonch degan ma’noni bildiradi. Dinning paydo bo’lishi bu ibtidoiy odamlar bilan ularning xayot faoliyatlari bilan boglik xolda yuz bergan. Bizga esa ulardan meros bo’lib kelmokda. Insoniyat bosib utgan davrlar davomida dinga bulgan munosabat xar xil mutafakkirlar tomonidan turli xilda baxolangakdir. Xozirda xam dinning paydo bo’lishi xaktsda o’ziga xos fikrlar aytilganda,bu dinning psixologik, gnoseologii, ijtimoiy iddizlari asosida tushuntirib berishga intiluvchi ta’limotlarni kurishimiz mumkin. Dinning paydo bo’lishi esa bu insonning ijtimoiy- psixologik jarayonidir. Bunda insonning butun ijtimoiy munosabatlari va sub’ektiv, ya’ni psixologik tomonlari uz oldiga kuygan maksad va manfaatlarni amalga oigirishida bilish bilan boglik bulgan xolda uning paydo bo’lishi uchun imkoniyatlar yarattan. Demak, dinning paydo b^lishida insonning eng birinchi muxnm zaruriy talabi bulgan extiyojlar, manfaatlar ularni kondirish yulidagi faoliyatlari tufayli yuz bergan.
Ibtidoiy odamlarning moddiy ishlab chikarishi juda past bulgan, shukingdek, xayotiy tajribasi xam oz bulgan. Ularning amaliy faoliyati va ong.1 juda zaif bo’lib, doimo xayotlari davomida taxlikada, kurkinchda va vaxima ostida bulgan. Bunday nochorlikda yashagan ibtidoiy odamlar tabiiy kuchlarda ilox,iy, sirli xususiyatlar bor leb bilganlar. Insonlar irodasidan tashkarida bulgan bunday kuchlar ularni ma’lum bir exsonlar kilishga undagan. Keyinchalik esa bu evolyutsion jaragnlar davomida inson o’zi uchun \ar xil dinlarni vujudga keltirgan. Bu esa insoniyat tarixida uz isbotini topgan. Xozirda dunyo mikiyosida olganda juda ko’plab dinlarni sanab berish mumkin. Bular xdmmasi xam aynan inson extiyoj va manfaatlari bilan boglik xolda kelib chikkandir. Insonning tabiat oldidagi kuchsizligidan ma’lum bir ijtimoiy - psixologik xolatlar, ya’ni kurkinch, itoatkorlik, buysunish, xafsirash, ishonish,amal kilish, javobgarlik kabilar paydo buldi va shakllanib bordi. Bunday inson psixologik kechinmalari bilan boglik bulgan va uz xayoti xakida uylashga majbur bo’lish dinning yanada mustaxkamlanishiga va avloddan-avlodga berilishi davomida u xakidagi bilimlar kengayib borishiga sabab buldi. Din inson xayot faoliyati bilan boglik xolda insoiiyatga xos bulgan madaniyat sifatida tashkil topdi va xar bir din unga e’tikod kiluvchilarining madaniyati bo’lib koldi. Xozirgi davrda xam chnsonlarning xayotiy malakalari va bilimlari usgan davrda, fan va texnika yu guxlari mislsiz yutuklarga ega bulgan vaktda xam dinga bulgan ishonch aslo ka zaymadi, balki ko’payib bormokda. Buning sabablari, avvalombor, insonning oldida to’rgan ko’plab xayot bilan boglik ijtimoiy masalalar, ularning murakkabligi va insonning serkirra xayotiy jarayonlari, ilm - fan bilan boglik bulgan masalalar, ya’ni bir suz bilan aytadigan bulsak, inson extiyojlari, manfaatlari, maksadlari bilan ularni kondirish va ulardan konikish kabi jarayonlar bilan boglikdir