Динларнинг пайдо бўлиши ҳАҚидаги тасаввурлар

ШАМАНИЗМ

Шаманизм (“шаман”сўзи тунгус-манчжур тилидаги “са” – билмоқ феъли билан боғлиқ, “саман” – билувчи киши). Шаманизм анимизм, тотемизм ва фетишизм натижасида юзага келиб, у орқали кишилар ўз тотемлари, ота-боболарининг руҳлари билан хаёлан боғланишни амалга ошириб келганлар. Ўтмишда кўпроқ аёллар шаманлик билан шуғулланганлар. Шаманлар жазавали, тез жунбушга келадиган кишилар бўлиб, одамлар уларнинг руҳлар билан мулоқотда бўлиши, жамоанинг умид ва ниятларини етказиш, уларнинг иродасини талқин қилиш қобилиятига эга эканлигига жуда ишонганлар.
Шаманлар ритуал ҳаракатлари орқали – овоз чиқариш, ашула айтиш, рақсга тушиш, сакраш йўли билан ноғоралар ва қўнғироқлар овозлари остида ўзларини жазавага солиб, ўзини йўқотиш, жазавани юқори натижага етказиш билан афсунгарлик қилишган. Шаман маросим охирида бир ҳолатга келиб ҳеч нарсани эшитмай, кўрмай қолар эди. Шунинг учун унинг руҳлар дунёси билан мулоқоти худди шу ҳолатда амалга ошади деб ҳисобланарди. Бу одамларнинг фикр юритиши, онгининг мустаҳкамланишида катта роль ўйнади ва диний онгнинг шаклланишида муҳим ўрин тутди.
Кадимги туркий халқлар дев, жин, пари, руҳлар борлигига ишониб, улар билан шомонлар орқали боғланиш мумкин, деб ҳисоблаганлар. Шомонлар ҳомий руҳларга атаб қурбонликлар қилганлар, ёвуз руҳлардан сақланиш мақсадида афсунлар ўқиб, покланиш учун “чилла” ўтирганлар. Шомонлик асрлар давомида сақланиб келган ва мунтазам ривожланган. Ҳозирда ҳам шомонлик турли халқлар эътиқодида сақланиб қолган. Улар “бахши”, “парихон” деб аталади.

СЕҲРГАРЛИК

Сеҳргарлик (Магия). Сеҳргарлик (афсун) – одам, ҳайвон ва табиатга ғайритабиий йўл билан таъсир ўтказиш мақсадида бажариладиган ритуал урф-одатлар мажмуасидир. Афсунгарлик урф-одатлари билан махсус кишилар –шаманлар, афсунгарлар шуғулланганлар.
Сеҳргарлик маросимлари якка ҳолда ёки жамоа бўлиб амалга оширилиши мумкин эди.
Сеҳргарлик мақсадига кўра қуйидагиларга бўлинади:
“Яхши ниятда” амалга ошириладиган – “оқ сеҳргарлик” (“белая магия”)
“Ёвуз ниятда” амалга ошириладиган – “қора сеҳргарлик” (“чёрная магия”);
Ҳарбий сеҳргарлик (қурол аслаҳани сеҳрлаш);
Севги сеҳргарлиги (“иссиқ”, “совуқ” қилиш)
Тиббий сеҳргарлик (даволаш мақсадида)
Об-ҳаво сеҳргарлиги ( ёмғир чақириш)
Сеҳргарлик замонавий динларда ва турли халқлар урф-одатларида сақланиб қолган.
Афсунгарлар осмон жисмларининг ҳаракатига қараб, ҳайвонларнинг суяклари, ичак-чавоқлари, қушларнинг учиши ва овози, одамларнинг кафт чизиқлари тузилиши, рақамлар, иероглифларнинг жойлашиш тартиби, илонлар ҳаракатига, ўлган одамлар руҳи билан руҳий мулоқотга киришганда, тушларни таъбир қилиш ҳамда бошқа нарсаларга қараб келажакни башорат қилганлар, бўлажак офатдан огоҳлантирганлар.
Сеҳргарлик билан шуғулланувчилар халқ орасида афсунгар, сеҳргар, азайимхон, суқчи, эмчи, бахши, парихон, дуохон номлари билан аталган. Сеҳргарлик кучини қайтариш учун олов, кул, нон, пичоқ, пиёз, ҳайвон шохи, дуолар ёзилган туморлар ишлатилган.
Илк афсунгарлик китоблари милоднинг I-II асрида Александрияда вужудга келган. Унда сеҳр-жоду инсоннинг иродавий хатти-ҳаракатларига тўғридан-тўғри таъсир эта олиши мумкин бўлган ўзига хос ғайритабиий кучлар сифатида эътироф этилган. Сеҳргарликка оид тушунча ва эътиқодлар махсус маросим ва байрамларда ўз аксини топган. Масалан ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қурғоқчилик даврида ёмғир тилаш (“Суст хотин”), шамол зарар келтирганда уни тўхтатиш (“Чой момо”) ва керак бўлганда чақириш, офат юз берганда қурбонлик қилиш маросимлари ўтказилган. Шу тариқа илоҳий кучларга ишонишга бағишланган маросимлар асосида кейинчалик диний маросимлар шакллана бошлаган. Сеҳргарлик ҳозирда ҳам турли халқлар урф-одатларида мавжуд. Кўпинча кишиларнинг иродасизлиги, ижтимоий ҳодисалар олдида ожизлиги, табиат кучлари олдидаги қўрқув, мавжуд муаммоларни тўғри таҳлил эта олмаслик оқибатида сеҳргарликдан нажот топишга ишонилади. Сеҳр-жоду элементлари барча динларда қарғиш ва дуолар шаклида сақланиб қолган.

1. 
   Замонавий динларда шомонлик қандай намоён бўлади?