Dinshunoslik fanining predmeti, baxsi va vazifalari. Reja

Dafn etish jarayoni. Ibtidoiy odam o‘z qarindoshlarini ko‘mishda maxsus 
marosimlar, ma’lum tayyorgarlik udumlariga amal qilar edi: jasadni qizil mineral 
bo‘yoq bilan qoplanar, uning yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, 
asbob-anjomlar va h.k. qo‘yilar edi. Bularning bari o‘z jamoa a’zolarini dafn 
etayotgan jamoa oxirat mavjud ekanligi haqida ibtidoiy tasavvurlarga ega 
bo‘lganligidan dalolat beradi. 
Ov qilish. Bizga ma’lumki, arxeologik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli 
joylaridagi g‘orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan. Fanga 
ma’lum bo‘lgan bu g‘orlardagi suratlarning ko‘pchiligi ov sahnasi, odam va 
hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim 
hayvon qiyofasidagi mavjudot suratlaridan iborat. Bu suratlar dalolat qiladiki, 
ibtidoiy odamlar o‘zlari va hayvonlar o‘rtasidagi tabiiy va g‘ayritabiiy aloqalar 
mavjudligi haqidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marhum ajdodlarining 
ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta’sir etish imkoniyatiga ega deb bilar 
edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o‘rtasidagi vositachilar, ya’ni turli 
xildagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 
Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarimizga ko‘ra, uning hayotida kelib 
chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din shakllarida namoyon bo‘lgan. 
1. Totemizm. Totem so‘zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi 
tilida «uning urug‘i» ma’nosini anglatadi. Uning mohiyati «odamlarning hayvonot 
yoki o‘simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqalari bor», deb e’tiqod 
qilishdir. Ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil 
qilgan hayvon yoki o‘simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan 
qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo‘lishi 
mumkin. Urug‘dosh guruhlar o‘zlarini umumiy belgilari va totemlari bo‘lgan 

---

9 
hayvon yoki o‘simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Ammo bunday totemlar va 
odamlar orasidagi aloqalar uzoq o‘tmishga tegishlidir va bilvosita ularning mavjud 
bo‘lganligini faqatgina qadimgi rivoyatlar tasdiqlaydi. Masalan, hozirgi davrgacha 
Avstraliya Aborigenlari orasida saqlanib qolgan afsonalardan ularning tasavvurlarini 
bilib olish mumkin. 
Urug‘dosh jamiyatning shakllanishi jarayonida totemizm muhim rol o‘ynadi. 
Ayniqsa, ular qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga sabab bo‘ldi. 
«O‘zimizniki», ya’ni bir totemga tegishli degan aniq taassurot paydo bo‘ldi. 
Totemizm ta’sirida paydo bo‘lgan urf-odatlar va normalar asrlar davomida qat’iy 
ravishda qo‘llanildi. Bu totemga xos bo‘lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va 
normalaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli totemistik 
ko‘rinishlarni evolyusion xarakteriga ham ta’sir ko‘rsatdi. Vaqt o‘tishi bilan 
qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem 
tartibi haqida tasavvur ilgari surildi. Zooantropofomorf ko‘rinishi bilan aralashgan 
holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar haqida, 
ya’ni odam vafot etgach uning o‘z totemiga aylanishi yoki aksincha - totemdan qayta 
inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo‘ldi. Birinchi tomondan buning 
hammasi o‘tgan ota-bobolar ruhlarining kuchayishiga va ilohiy kuchlarga ishonchni 
oshishiga olib kelgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan totemga bo‘lgan munosabatlarni 
o‘zgarishiga, totemni ozuqa sifatida iste’mol qilishni taqiqlanishiga olib keldi. Tabu 
- ta’qiqlash tizimi paydo bo‘ldi. Ulardan eng muhimi totemni ovqat sifatida is’temol 
qilishni taqiqlash edi. Faqatgina ba’zi diniy marosimlarda ruhoniylar yoki qabila 
boshliqlariga totemni yeyish ruxsat etilardi. Shunday qilib, totemizm urug‘chilik 
jamoasi - ijtimoiy jamoalarning eng birinchisida diniy ko‘rinishlarning tarixiy asosi 
bo‘lib qoldi. 
Insoniyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy 
vazifalari - birinchi ma’ruzada aytib o‘tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga