Diqqat konsentratsiyasini

D.MILLERNING JUMLALARNI TUZISH VA TUSHUNISH TRANSFORMATSION MODELI
Bu modellar N.Xomskiyning konseptual innovatsion yondashuvi asosida “ikkinchi avlod psixolingvistikasi” doirasida ishlab chiqilgan. N.Xomskiy - J.Millerning psixolingvistik kontseptsiyasining batafsil ilmiy tahlili lingvistik va psixolingvistik adabiyotlarda keng taqdim etilgan (A.A.Leontiev (106, 108, 119); D.Slobin va J.Grin (180); T.V.Axutina ( 11, 13) va L.V.Saxarniy (173)).
N.Xomskiyning fikricha, til til birliklari va ularning sinflari yig’indisi emas, balki to’g’ri so’z birikmalarini yaratuvchi o’ziga xos mexanizmdir. Sintaksis N. Xomskiy jumlalarni tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta'limot sifatida belgilab berdi. “Til grammatikasi..., – deb yozgan edi u, “barcha grammatik jihatdan toʻgʻri ketma-ketliklarni hosil qiluvchi... va hech qanday grammatik jihatdan notoʻgʻri ketma-ketliklarni yaratmaydigan mexanizmdir” (210, 273-bet). N.Xomskiyning fikricha, grammatik qoidalar tizimi cheksiz sonli gaplarni hosil qilish va tushunish qobiliyati sifatida mavjud.
Transformatsion model doirasida jumlalarning yuzaki va chuqur tuzilishidagi kontseptual pozitsiyadan foydalaniladi. Yuzaki tuzilma - bu biz o'qiganimizda bevosita eshitadigan yoki idrok etadigan narsadir. Chuqur tuzilma gapning ma'nosi bilan bog'liq. Yuzaki tuzilishi har xil, ammo chuqur tuzilishi bir xil bo'lgan jumlalar mavjud va bitta sirt tuzilishiga ega bo'lib, ikkita chuqur semantik tuzilishga ega bo'lgan iboralar mavjud (ya'ni, semantik talqin qilishning ikkita varianti). Shu bilan birga, chuqur tuzilish gapning ma'nosini tashkil qiladi, sirt tuzilishi esa bu ma'noning tovush yoki grafik timsoliga aylanadi.
Generativ grammatika (N.Chomskiy bo'yicha) gapning chuqur tuzilishini tavsiflash va uning asosida sintaktik jihatdan to'g'ri yuza variantlari to'plamini yaratish imkonini beradigan qoidalar majmuasini o'z ichiga oladi. N.Xomskiy chuqur strukturaning sirt biriga oʻtishi uchun bir qator qoidalarni (almashtirish, almashtirish, ayrim elementlarni oʻzboshimchalik bilan kiritish, boshqa elementlarni chiqarib tashlash qoidalari) kiritadi, shuningdek, transformatsiya qilishning 30 ga yaqin qoidalarini (passivizatsiya, almashtirish) taklif qiladi. , igation, qo'shimcha, ellips). Bularning barchasi birgalikda, transformatsion-generativ nazariyaga ko'ra, til hosil qilishning tug'ma qobiliyatini ifodalaydi.
Y.Xomskiy ga ko'ra., bola, boshlang'ich til ma'lumotlarini eshitib (idrok qiladi), ularni tahlil qiladi va sintaktik tuzilmalarni ochib beradi. "Tilni o'zlashtirish uchun, - deb ta'kidlaydi N.Chomskiy, - bola ... birinchidan, har qanday mumkin bo'lgan inson tilining grammatikasi shaklini belgilovchi lingvistik nazariyaga, ikkinchidan, tanlash strategiyasiga ega bo'lishi kerak. boshlang‘ich lingvistik ma’lumotlarga mos keluvchi mos tipdagi grammatika” (211, 46-bet).
Transformatsion model afaziologiyada, bolalar nutqi sintaksisining rivojlanishini o'rganishda juda ishonchli tasdiqni oldi (13, 223). N.Xomskiy modeli o‘zining ichki tuzilishida sintaktik komponentdan tashqari yana uchta komponentni o‘z ichiga oladi: semantik, fonologik va pragmatik.
Semantik komponent nazariyasi (266) amerikalik psixolingvistlar Jerald J.Kats (Jerald.J.Katz; 1932-2002) va A.Fodor (A.Gordor, 1935-yil) tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning kontseptsiyasiga ko'ra, semantik komponent ikkita bo'g'inni o'z ichiga oladi: leksika va leksikani grammatik tuzilish bilan bog'lash qoidalari (proyeksiya qoidalari). Leksika, o'z navbatida, ikkita komponentdan iborat: grammatik (nutqning hosil qiluvchi qismlari) va semantik, nutqning haqiqiy semantikasini ta'minlaydi. Shunday qilib, yurish so'zi dastlab nutq faoliyati sub'ekti tomonidan fe'l sifatida, keyin o'timsiz fe'l sifatida aniqlanadi va keyin semantik talqinni oladi. Sintaktik belgilar qo'llanilganda, semantik belgilar kiradi. Shu bilan birga, so'zning semantik belgilari o'zlarining bevosita tarkibiy qismlarining daraxt turining ierarxiyasida tashkil etilgan. Ushbu "daraxt" bo'ylab tepadan pastki nuqtalarning istalganiga "iz" deb ataladi. Gapning grammatik daraxti yaratilgandan so'ng va navbat oxirgi zanjirga etib borganidan keyin (bu holda uning elementlari alohida so'zlar emas, balki ularning grammatik sinflari), zanjirning har bir elementiga semantik belgilar daraxti beriladi. (daraxt shoxlari bo'ylab olib boruvchi ma'lum bir yo'l tanlanadi) . Kerakli yo'lni tanlash mezoni boshqa elementlar uchun tanlangan yo'llarga muvofiqligi hisoblanadi. Masalan, "qiziq" so'zida (yuqorida keltirilgan misolga muvofiq) "chiroyli, chiroyli" ma'nosiga olib boruvchi yo'l "taqiqlangan" bo'ladi, chunki "rasm" so'zida "qiziq" bilan bog'liq belgilar mavjud emas. "erkak", "ayol", "bola" so'zlari va boshqalar.
Fonologik komponent ham sintaktik komponentning harakat natijalarini izohlash uchun xizmat qiladi, lekin nutq nutqini hosil qilishning chuqur emas, balki yuzaki darajasida.
So'zlovchi tomonidan qo'llaniladigan nutq so'zlashuvini yaratishning pragmatik qoidalari grammatik tuzilishni lingvistik kontekst (yoki og'zaki muloqot holati (210)) bilan bog'lash qoidalaridir.
Transformatsion grammatik model edi va mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan tanqidiy tahlil qilingan (84, 106, 119,288).
Shunday qilib, J.Kerroll (250) so'roq yoki boshqa har qanday gapning hosil bo'lishini belgilovchi psixologik mexanizm yadro gapni yaratish mexanizmidan murakkabroq bo'lishi mumkin emasligiga e'tibor qaratdi. Bu ifodalanishi kerak bo'lgan haqiqiy mavzu-mantiqiy mazmunga va bayonotning motivatsiyasiga bog'liq. Demak, “... so‘zlovchi o‘z ma’lumotlarini tinglovchining ma’lumotlaridan kattaroq deb hisoblasa, bayon deklarativ shaklda (nol transformatsiya) bo‘ladi; agar u o'z ma'lumotlarini kamroq his qilsa, savol shaklida bo'ladi» (Braine M. (248, 51-bet)).
D.Uort N.Xomskiy – J.Miller modeliga tanqidiy baho berar ekan, u gaplarni qurish uchun chiziqli va chiziqli bo‘lmagan qoidalarni birlashtirganligini ta’kidladi, ya’ni. gap tarkibiy qismlarining tartibini aniqlash omili modelga eng dastlabki bosqichlarida kiradi. Biroq, elementlarning chiziqli tartibi ushbu taklifdan tashqari omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. Bu gapning haqiqiy bo'linishi uning sintaktik tuzilishiga to'g'ri kelmasa sodir bo'ladi. Bundan tashqari, ba'zi elementlarning chiziqli tartibi berilgan gapda bo'lgan, lekin generativ jarayonning ushbu bosqichida so'zlovchiga hali ma'lum bo'lmagan omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. Masalan, rus tilida predmet va predikatning tartibini tanlash ba'zan aniq leksemalarga (aniqrog'i, ularning sinflariga) bog'liq (194, 50-bet). D.Uortning fikricha, bu generativ modelni nutq hosil qilishning tabiiy jarayoniga qarama-qarshi qo‘yadi, chunki so‘zlovchi “... hammasi bo‘lmasa ham, hech bo‘lmaganda uning gapida paydo bo‘ladigan asosiy leksik birliklarni oldindan yaxshi biladi va. ilgari «tanlangan» leksik birliklar uchun zarur bo‘ladigan grammatik ramkalarni aynan tanlaydi».