Dispers sistemalar hám eritpelerdiń túrleri

Molekula	16 μ∙10	Molekula
16 μ∙10
C6H6	0	CH3OH	1.68
HC1	1.03	C2H5OH	1.70
NH3	1.46	CH3COOH	1.73
CH2C12	1.55	H2O	1.84

Molekulaları qutblangan elementlar qutblangan erituvchilarda eritilganda túrli shama daǵı assotsiatlar (birlesken molekulalar ) payda etedi. D. I. Mendeleyev etil spirt suwda eritilganda eritpediń ulıwma kólemi azayıp ıssılıq shıǵıwın, birpara qattı elementlar suwda eritilganda bolsa eritpediń temperaturası tómenlewin kórsetdi hám sol tiykarda óziniń gidratlar teoriyasın jarattı. Bul teoriyaǵa kóre eriw quramalı fìzikkimyoviy process bolıp, bunda erigen element molekulaları erituvchi molekulaları menen óz-ara tásirlesip, biyqarar birikpeler — solvatlar payda etedi. Eger erituvchi suw bolsa, payda bolǵan birikpe gidrat dep ataladı.
Gidratlar koncentraciya hám temperatura ózgeriwi menen bóleklenedi yamasa basqa birikpelerge aylanadı. Mısalı, bir shaqmaq qant suwǵa batırilganda gidratlanish júz boladı, yaǵnıy suw molekulaları qant molekulaların qorshap aladı hám olar menen gidrat payda etedi. Bunda, tuwrısıda, ıssılıq ajralıp shıǵadı. Lekin gidrat payda etiw ushın suw molekulaları kristalldan qant (qumsheker) molekulaların ajıratıp alıwı kerek, onıń ushın bolsa energiya jumsaw kerek. Sonday eken, eger gidratlanish processinde kristall pánjereden molekulanı ajıratıp alıwda sarplanganiga qaraǵanda kóp ıssılıq shıqsa, eriw procesinde eritpe isiydi, Kerisinshe, eger qattı element kristalın bóleklewge gidratlanishda ajralıp chiqkaniga qaraǵanda kóp ıssılıq talap etilse, ol halda eriw procesinde eritpe suwıydı. Spirt suwda eritilganda ulıwma kóleminiń azayıwı da gidratlar payda bolıwı hám molekulalardıń bir-birin zichlashtirishi menen tusintiriledi.
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, eritpede erigen element molekulaları menen erituvchi molekulaları arasında fizikalıq hám ximiyalıq óz-ara tásirinler bolǵanı sebepli eritpediń ózgeshelikleri erigen elementtıń hám taza erituvchining ózgesheliklerinen parıq etedi. Bunnan tısqarı, eritpede erigen element muǵdarı kóp, yaǵnıy eritpediń koncentraciyası joqarı bolsa, erigen element molekulalarınıń bir-biri menen óz-ara tásiri de kúshli bolıp, bul da eritpediń ózgesheliklerin ádewir ózgertirip jiberedi hám olardı úyreniw qıyınlasadı. Usınıń sebepinen eritpelerdiń kóp ózgeshelikleri suyultirilgan eritpelerde úyrenilgen hám eritpelerge tiyisli kóp nızamlar da suyultirilgan eritpeler ushın keltirip shıǵarılǵan. Suyultirilgan eritpelerde erigen element bóleksheleri arasında eruvchining júdá kóp molekulaları bolǵanlıǵınan bul bóleksheler arasındaǵı óz-ara tásir oǵada kúshsizki, ol eritpediń ózgesheliklerine derlik tásir etpeydi. Suyultirilgan eritpelerdiń ózgeshelikleri erigen element bóleksheleriniń quramına hám olardıń o'ichamiga baylanıslı bolmaydı, sol tárepten suyultirilgan eritpeler gazlarǵa uqsaydı. Bunday eritpelerdiń ózgeshelikleri kólem birligindegi bóleksheler sanına, yaǵnıy koncentraciyaǵa baylanıslı boladı, tek. Endi eritpeler ushın tán bolǵan osmos hádiysesi menen tanısıp shıǵamız. Qandayda bir elementtıń bir erituvchida eki hil koncentraciyalı eritpesinen alıp, olardı óz-ara yarım ótkizgish perde (tosıq ) menen ajratamız. Bunday perde erituvchi molekulaların ótkerip, erigen element molekulaların tutıp qaladı, dep shama menen oylaymız. Kóp haywan hám ósimlik toqımaları áne sonday perde wazıypasın o'tay aladı. Eritpeler bir-birinen áne sonday perde járdeminde ajıratılǵanda erituvchi molekulaları tómen koncentraciyalı eritpeden joqarı koncentraciyalı eritpege oǵada baslaydı. Tiykarınan erituvchi joqarı koncentraciyalı eritpeden tómen koncentraciyalı eritpege de ótedi, lekin bunda júdá az molekulalar ótkenligi sebepli onı esapqa almasa da boladı. Erituvchi molekulaları tómen koncentraciyalı eritpeden (yamasa taza erituwshiden) joqarı koncentraciyalı eritpege ótkeninde eritpediń kólemi artadı hám koncentraciyası pasayadi. Bul hádiyse (erituvchining perde arqalı eritpege ótiwi) osmos hádiysesi dep ataladı. Erituvchi molekulaları joqarı koncentraciyalı eritpege ótiwinde oǵan qanday da basım menen tásir etedi. Áne sol basım osmotik basım deyladi. Íssı hawa tásirinde solıy baslaǵan ósimlik bargiga suw purkalganda onıń qaytaldan «tirilishi» da osmos hádiysesine tiykarlanǵan. Bunda ósimliktiń japıraq kletkası betindegi qattı perde kletka daǵı elementlardı tısqarına shıǵarmaydı, lekin sırtdan suw molekulaların kletka ishine ótkeredi, nátiyjede kletka isikip, taǵı óziniń aldınǵı holiga keledi. Ósimlikler degi osmos hádiysesin daslep nemis alımı v. Pfeffer jańalıq ashqan hám úyrengen. Ol ózi jasaǵan osmometr járdeminde osmotik basımdıń temperaturaǵa hám eritpediń koncentraciyasına baylanıslılıǵın anıqlaǵan.
Eritpediń osmotik basımın ólshew ushın diywalları yarım ótkizgish ózgeshelikine iye, uchi nay etip shozılǵan ıdısqa eritpe salınıp, suwlı ıdısqa batırıp qóyıladı.
Ekenin aytıw kerek, hár qanday suyıqlıq ústindegi basım delingende onıń to'yingan puw basımı tushiniladi. Suyıqlıqtıń to'yingan puw basımı berilgen temperaturada ózgermeytuǵın shama bolıp tabıladı. Temperatura eliriwi menen hár qanday elementtıń to'yingan puw basımı artadı. Buǵan sebep, áwele temperatura eliriwi menen molekulalar háreketiniń ortasha kinetik energiyası artpaqtası hám nátiyjede suyıqlıq molekulalarınıń óz-ara tartısıw kúshin jeńip, suyıqlıqtan ajraladi`ǵan hám bug'ga ótetuǵın molekulalar sanınıń kóbeyiwi bolıp tabıladı. Ekinshiden, puwlanıw endotermik process, yaǵnıy ol ıssılıq jutılıwı menen baradı, usınıń sebepinen temperatura kóterilganda to'yingan puw basımı artadı. Bul pikirler, tiykarlanıp, sap erituvchilar ushın tuwrı keiadi. Eritpe ústindegi puw basımı bolsa temperatura menen bir qatarda sol eritrmadagi erigen. elementtıń muǵdarına da baylanıslı boladı. Erituvchinmg eritpe ústindegi to'yingan puw basımı taza erituvchining ústindegi puw basımınan mudami kishi boladı. Eritpediń koncentraciyası qansha joqarı bolsa, onıń ústindegi puw basımı sonsha kishi boladı. Sebebi, kontsengratsiya artqan tárepke eritpediń kólem birliginde erituvchining muǵdarı azaya baradı.
Fransuz alımı Fransua Mari Raul (1830 -1901) kem uchuvchan elementlardıń suyultirilgan eritpeleri ushın. tómendegi nızamdı jańalıq ashtı : erituvchining suyultirilgan eritpe ústindegi to'yingan puw basıminingnisbiy tómenlewi erigen elementtıń molyar bólegine teń: