Dispers sistemalar hám eritpelerdiń túrleri

II Bap. Tàjriybeler bòlimi
2. 1. Eriw procesi. Mendeleevdıń gidratlar teoriyası. Eritpe haqqındaǵı táliymatlar
Áyyemgi ximikler «Ximiya — tábiyiy denelerdi qanday eritiwdi uyretetuǵın kórkem ónerdir»-dep jazǵan edi. Ximiya pánine berilgen bul tariyp júdá tar mániste sonda da, elementlardıń ximiyalıq ózgeriwinde eriw procesiniń kútá úlken áhmiyeti bar ekenin kórsetedi. Ullı orıs alımı M. v. Lomonosovning 1745 jılda baspa etilgen hám fizikalıq ximiyaǵa tiyisli dáslepki ilimiy jumısı — dissertatsiyası «Ximiyalıq erituvchilarning tásirine doir»,-dep atalib, eriw procesine arnalǵan edi. Eriw procesi, ápiwayılastırıp aytqanda, bir element bóleksheleriniń ekinshi element bóleksheleri arasında bir tegis bólistiriliwinen ibarat, bunda eritpeler payda boladı. Quramında eki yamasa bir neshe element bar bir jınslı sistemalar eritpeler dep ataladı. Eriw procesi bir element molekulaları hám ionlarınıń basqa element molekulaları yamasa ionları arasında ápiwayı bólistiriliwidangina ibarat bolıp qalmay, bálki áyne elementlar arasında túrli hil fizikalıq hám ximiyalıq óz-ara tásirinler de bolıwı múmkin. Eritpede qaysı elementtıń muǵdarı kóp bolsa yamasa qaysı element óz agregat jaǵdayın ózgertirmegen bolsa sol element erituvchi, qalǵanı bolsa erigen element dep ataladı. Eritpeler erigen element bóleksheleriniń úlkenkichikligiga qaray shın eritpeler, kolloid eritpeler hám turpayı dispers sistemalarǵa bólinedi. Shın eritpede erigen element bóleksheleriniń ólshemi 1 nanometr (10 -6 mm) den kishi, kolloid eritpede 1 den 100 nanometrge shekem, turpayı dispers sistemalarda bolsa 100 nanometrden úlken boladı.
Eritpeler agregat jaǵdayına kóre, úsh gruppaǵa bólinedi: 1) gazlar qospası (mısalı, hawa ); 2) suyıq eritpeler; 3) qattı eritpeler (mısalı, mıs menen nikel eritpesi, bul eritpeden chaqa pul yasaladi). Xalıq xojalıǵında, ásirese awıl xojalıǵında tiykarlanıp, suyıq eritpeler menen jumıs kórilgenligi sebepli biz suyıq eritpelerdi tolıq kórip shıǵıw menen sheklenemiz. Suyıq eritpelerge gazlardıń suyıqlıqtaǵı, suyıqlıqlardıń suyıqlıqtaǵı hám qattı elementlardıń suyıqlıqtaǵı eritpeleri kiredi. Eritpediń eń zárúrli xarakteristikası onıń koncentraciyası bolıp tabıladı. Eritpediń arnawlı bir muǵdarı daǵı erigen element muǵdarı eritpeningkontsentratsivasi dep ataladı. Erigen elementtıń muǵdarı eritpediń massasına yamasa kólemine salıstırǵanda alınıwına qaray salmaqlıq yamasa kólemlik koncentraciya boladı. Eritpediń salmaqlıq koncentraciyası, ádetde, protsentlarda ańlatıladı yamasa eritpediń tıǵızlıǵı menen beriledi. Mısalı, 100 grammida 10 g Duz hám 90 g suw bar eritpe 10 protsentli eritpe dep ataladı. Erigen elementtıń massası buyımlarda yamasa 1 l eritpe degi gramm ekvivalentlerde berilgenligine qaray kólemlik koncentraciya molyarlik yamasa normallıq menen ańlatıladı. Eger 1 l eritpede n buyım erigen element bolsa, kólemlik koncentraciya C=n/v ga teń. Kólemlik koncentraciyaǵa titr da kiredi. 1 sm3 eritpe degi erigen elementtıń grammlar sanı menen ańlatılatuǵın koncentraciya titr dep ataladı. Geyde koncentraciya 1000 g erituvchidagi erigen elementtıń molyar sanı menen de ańlatıladı (molyar koncentratsivaì).
Hár túrli agregat jaǵday daǵı elementlardıń eriw procesine erituvchi hám erigen element molekulalarınıń qutblanganligi úlken tásir kórsetedi. Qutblanganlik sonnan ibarat, ayırım elementlar molekulasında elektr zaryadları tegis emes bólistirilgenligi sebepli molekulanıń bir bóleginde oń zaryadlar, ekinshi bóleginde bolsa teris zaryadlar kóbeyip qaladı. Molekulanıń qutblanganlik dárejesin túsindiriw ushın dipol degen túsinik kiritiledi. Shama tárepinen teń, lekin belgisi keri bolǵan hám bir-birinen málim l aralıqta turǵan eki elektr zaryad (e+ hám e- den ibarat sistema ) dipol dep ataladı. Zaryadlar o'ichamining olar arasındaǵı aralıqqa kóbeymesi dipol moment dep ataladı vaμ menen belgilenedi:

μ=el

Dipol momenti SI sistemada k. m. menen ańlatıladı (elektron zaryadı 1. 6∙10 -19 Kl (kulon ) ga, molekulanıń sızıqlı ólshemi bolsa 10^-10, m Ga teń). Birpara elementlar molekulalarınıń dipol momenti bahaları 1 jadvalda keltirilgen.
Eritpelerdiń qutblanganlik dárejesi olardıń dielektrik turaqlısı (dielektrik sińiriwshiligi) degen shama menen de bahalanadı. Bul shama eki elektr zaryad arasındaǵı tartılıw yamasa itarilish kúshi áyne ortalıqta vakuumdagidan (ε=l) Qansha kishi ekenligin kórsetedi. Ádetde, kúshli dárejede qutblangan molekulalı suyıqlıqlardıń dielektrik turaqlısı úlken boladı.
1—keste Birpara elementlar molekulalarınıń dipol momentleri