Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин

Ширинлик ва қандолат маҳсулотлари номлари. Ўрганилаётган ҳудуд ўзбек шеваларида ҳар хил ширинлик ва қандолат маҳсулоти турлари учрайди. Масалан, талқан//тақан, майсөк, ийджан, қавун қурт, пәчәк, ҳалва, гүнджылы ҳалва, ләбзийнә, мърабба//варенье, төшәп, павидила каби.

Қорақалпоғистондаги қипчоқ лаҳжасида ийджан таом номи қўлланади. Ийджан – жийда, кунжут, сабзи, нон ўғирда туйиб тайёрланадиган таом. Бу таом овқат ва ширинлик сифатида истеъмол қилинади.

Қовуннинг этини (мағзини) кўп қайнатиш натижасида тайёрланадиган таом төшәп деб номланади. Қовун эти қайнатилгач, қовун шинниси ҳосил бўлади ва унга сариёғ қўшилади, нон билан истеъмол қилинади. Бу таом номи төш (мағзи, эти маъносида) ва әп (форс-тожикча об сўзи) сўзларининг қўшилишидан ҳосил бўлган. Демак, у қовуннинг эти (мағзи) ва сувидан ҳосил бўлган таом маъносини англатади. Бу шинни нимадан тайёрланганлигига қараб: төшәп – қавунлы төшәп – қармызлы төшәп каби аталади. Төшәб//төшәп туркманларга хос бўлган таом номидир¹.

Халқ маросимлари билан боғлиқ бўлган таом номлари. Халқ маросимлари билан боғлиқ бўлган миллий таом номлари шундай ранг-барангки, улар ҳар бир ҳудудда ўзига хослиги билан ажралиб туради.

Қорақалпоғистонда яшовчи ўзбеклар ҳаётидаги халқ маросимларида тайёрланадиган таом номлари ҳам хилма-хилдир. Масалан, турли тўй маросимларида: пәтир, қурмыш//қырмыш//қырмыч, төш, гөш бәрәк, гүйәв бәрәк, майсөк, йумырта қувырдақ, сүтбүрүнч, сүзмә палав, кәлләбашайақ, той нан, той чөрәк; азаларда: қараш, поссық; ҳайитларда ва ис чиқаришда: қарма, бавурсақ, қатлама; Наврўз байрамида: сүмәләк, көк гөммә, көк сомса, гөк бәрәк каби тайёрланадиган таом номлари ва пишириқлар киради.

Халқ маросимлари билан боғлиқ бўлган таом номларининг ҳудудий тарқалиши бир хил эмас. Масалан, тўй маросимларида қўлланадиган таом номларидан бири майсөк (сўк (қовурилган тариқ), сариёғ ва шакар аралаштирилиб истеъмол қилинадиган ширинлик) никоҳ тўйи ва бешик тўйида тайёрланиб, келган меҳмонларга тарқатилади. Бу таом номи қорақалпоқлар билан ёнма-ён яшовчи туманларда (Хўжайли, Қўнғирот) мавжуд бўлиб, бошқа туманларга хос эмас.

Қорақалпоғистоннинг Хоразмга яқин туманларида (Тўрткўл, Элликқалъа) катта тўйларда сүзмә палав тайёрланади, бу таом номи ҳам ўрганилаётган ҳудуднинг бошқа туманларида қўлланмайди.

Шунинг билан бирга, ҳудудда яшовчи ўзбек халқи айрим халқ расм-русум номларини таом номлари билан боғлаб аташади. Масалан, “савчы пәтир”, “тоғыз қатлама”, “нан сындырышма”, “нан йапар”, “төш қәдә”, “гүйәв бәрәк”, “ҳайит қарма” каби.

Ўрганилаётган ҳудуд ўзбек шеваларида “Миң сиз-биздән, бир джыз-быз йахшы”, “Мийнәтсиз тавылған авқатдан мийнәт билән тавылған таш йахшы” каби мақоллардаги авқат, джыз-быз сўзлари умумхалқ тилида қўлланаётган сўзлар бўлиб, кўчма маънода қўлланган. Шунингдек, оғзаки сўзлашувда “бўш, лапашанг, қўлидан ҳеч қандай иш келмайдиган одам”ни гөммә деб аташади. Бал сўзи болаларни қадрлаш, эркалаш маъносида (Бал екән мениң балам) келади. Бундай хусусият таом номларининг ўз терминологик тизимида юзага келмайди. Улар ўз тизимида фақатгина номинатив вазифа бажаради.

Таом номлари қатламида синоним, антоним муносабатидаги номлар ҳам ўрганилди.

Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида тайёрланиши бир хил бўлган таомнинг ҳар хил номланиши ҳоллари учрайди. Масалан, фақат пиёздоғ қилиб тайёрланадиган гўштсиз суюқ таом вағлама – қара шорва – пьйава, сут ва гуручдан тайёрланадиган қуюқ таом сүтгүрич – сүтпалав, хамирдан тайёрланадиган бувдай күртик – ири күртик каби таом номлари ўрганилаётган ҳудуд ўзбек шеваларида вариант номлар сифатида қўлланади.

Учинчи боб “Таом номларининг ясалиши” деб номланди. Бу бобда морфологик, синтактик ва семантик усул билан ясалган таом номлари ўрганилди.

Ўрганилаётган ҳудуд ўзбек шеваларида туб сўз шаклидаги таом номлари қадимги даврлардан бошлаб ҳозиргача қўлланилиб келмоқда. Уларда ясама сўзлик ҳолати кузатилмайди: масалан, нан, пәтир, палав, шәвлә, төш, қайыш, талқан, гөджә, зағара, чөрәк, сөк каби. Ҳозирги давр нуқтаи назардан баъзи туб сўз ҳисобланган таом номлари тарихан ёки диахроник планда ясама ном бўлган бўлиши мумкин: масалан, бавурсақ, бәрәк, қымыз, чубат, қаймақ, сүмәләк, мәстәвә, манти, сомса, гөммә каби. Бу таом номларининг кўпчилиги тарихан диахроник планда ясама от шаклида юзага келган бўлса ҳам, уларнинг ясамалиги ҳозирги давр нуқтаи назардан сезилмас ҳолга келиб қолган.