Диссертация илмий раҳбар: доц. Мисиров. К

II-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYA QILISH SHAROITIDA 
BILVOSITA SOLIQLAR HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH 
2.1. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida aktsiz solig’i hisobini 
takomillashtirish 
Respublikamizda soliq tizimi shakllanishiga juda ko’p vaqt ketmagan bo’lsa 
ham, takomillashtirib borilayotgan soliq siyosati asosida soliq tizimimiz yil sayin 
rivojlanib bormoqda. Hozirgi vaqtda butun dunyoda davlatning aniq amal qiluvchi 
soliq tizimi mavjudligi uning yuksak darajada taraqqiy etganligining belgisi 
hisoblanadi. Shuning uchun soliq tizimini jaxon standartlari darajasida shakllantirish 
bozor munosabatlariga o’tish shart-sharoitiga moslashishda alohida ahamiyatga egadir. 
Soliqlar muayyan maqsadlarni ko’zlashdan tashqari jamiyatning ijtimoiy 
tarkibiga ta’sir o’tkazish imkoniyatini yaratadi, ular vositasida aholining 
daromadlari darajasi boshqarib turiladi, kam ta’minlangan va yordamga muhtoj 
tabaqalar himoyalanganlari holda juda ko’p daromad oluvchi tabaqalar 
daromadlarining salmoqli qismi byudjetga jalb etib boriladi. 
Bilvosita soliqlar korxonalar faoliyatiga betaraf bo’lganligi uchun ular 
bo’yicha soliq bosimining oshirilishi huquqiy to’lovchi moliyaviy faoliyatiga 
jiddiy ta’sir etmaydi degan fikrlar ham mavjud. Shuning uchun ham korxonalar 
moliyaviy faoliyatini mustahkamlash va ularda investitsiya qobiliyatini yaxshilash 
maqsadida bevosita soliqlar yukini kamaytirilishi samarali ekanligi e’tiborga 
olinadi. Davlat bevosita soliqlar yukini kamaytirishi natijasida vujudga kelayotgan 
byudjet taqchilligini bilvosita soliqlar orqali to’ldirmoqda. Lekin pul taqchilligi 
ro’y bergan va to’lov tizimi izdan chiqqan sharoitlarda realizatsiya qilingan 
tovarlarning summasini korxonalarga o’z vaqtida to’lanmasligi ham mumkin. 
Bunday hollarda bilvosita soliqlarning to’lovchisi – nafaqat iste’molchi, balki 
ushbu bilvosita soliq belgilangan mahsulotni sotgan yuridik shaxs ham bo’lib, 
ma’lum miqdorda ularga ham bilvosita soliq yuklanadi.
Aktsiz solig’i bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan juda ko’p mamlakatlarda 
o’zlarini faqatgina byudjetning samarali fiskal instrumentlar sifatida namoyon etib 
qolmasdan, balki barcha tadbirkorlar uchun xo’jalik yuritishda teng sharoitlar 

---

34 
yaratib beradigan vosita sifatida ham yaqqol ko’rinadi. Aktsiz solig’i eng umumiy 
soliq bo’lib, aktsizosti halq iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishning barcha 
sohalarini o’z ichiga qamrab oladi va milliy bozordan ma’lum turdagi tovarlarni 
chetga chiqib ketishi, yoki milliy ishlab chiqarishga talabni kamayishiga sabab 
bo’luvchi chetdan kirib keladigan tovarlardan, aholi salomatligiga zararli 
hisoblangan tovarlarni ishlab chiqarishni kengayib borishidan milliy bozorimizni 
himoya qilishda iqtisodiy dastak sifatida qo’llaniladi. 
Aktsiz solig’i bilvosita soliqlar turiga kirganligi sababli unga iqtisodiy nuqtai 
nazardan yondoshganimizda qo’shilgan qiymat solig’iga juda yaqin ekanligini 
ko’ramiz. Uning o’xshashligi yoki yaqinligi davlat bilan yuridik shaxslar o’rtasida 
vujudga keluvchi ob’ektiv majburiy to’lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar 
orqali harakterlanadi. Bu ikki soliq turining o’zaro bog’liqligi va ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo’lishi milliy daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini davlat ixtiyoriga 
safarbar qilishda ko’proq namoyon bo’ladi. Aktsiz to’lanadigan tovarlar olib kiruvchi, 
mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar, shuningdek jismoniy shaxslar aktsiz 
solig’ini to’lovchilar hisoblanadi. Bunda, agar qonun hujjatlarida boshqa narsa ko’zda 
tutilmagan bo’lsa, istalgan manfaatdor shaxs to’lovchi uchun bojxona to’lovlarini 
to’lashga haqlidir. 
Aktsiz solig’i stavkalari va aktsizlanadigan tovarlar ro’yxati O’zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi hamda belgilangan tartibda 
soliq to’lovchilarga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq 
qo’mitasi tomonidan etkaziladi. 
O’zbekiston Respublikasi hududiga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan olib 
kiriladigan, aktsiz to’lanadigan tovarlarga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining qarorlariga ko’ra ro’yxatlar va stavkalar bo’yicha aktsiz solig’i 
solinadi. 
O’zbekistonda aktsiz solig’i 1992-ilda joriy qilingan. Unung qo’shilgan 
qiymat solig’idan farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va maxsulotlarni 
chegaralab olgan va bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlarga nisbatan 
qo’llanilmaydi. Aktsiz solig’i individual xarakterga ega bo’lib, faqat aktsiz 

---

35 
to’lanadigan tovarlarga nisbatan ko’llaniadi.
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 8-bo’lim 229-moddasiga 
asosan, aktsiz solig’i to’lovchi yuridik va jismoniy shaxslar quyidagilar 
hisoblanadi ( 2.1 - rasmga qarang).