Диссертация Илмий раҳбар: тарих фанлари доктори Қ. К. Ражабов тошкент 009 мундарижа

5-жадвал.
БХСРда пахтачилик ҳолати 
Т|р. 
БХСРнинг пахта 
экиладиган 
ҳудудлари 
(айрим ҳудудлар 
мисолида) 
Маҳаллий 
ғўза 
экиладиган майдонлар 
(таноб ҳисобида) 
Америка навли 
пахта 
экиладиган 
майдонлар 
(таноб 
Изоҳ 
125
Ўзбекистон МДА, 48-фонд, 1-рўйхат, 292-иш, 43-варақ. 
126
Ўзбекистон МДА, 48-фонд, 1-рўйхат, 274-иш, 131-варақ. 
127
Пахтакор деҳқонларға енгиллик //Озод Бухоро. 43-сон.1924 йил 2 феврал; Деҳқонларға 500 минг сўм 
олтин қарз //Озод Бухоро. 43-сон. 1924 йил 2 феврал; Пахта нархи қатъийдур //Озод Бухоро. 50-сон.1924 йил 
16 феврал; Пахтачиликни кўтариш плани //Озод Бухоро. 43-сон. 1924 йил 82 апрел; 20 вагон пахта 
чуритилган //Озод Бухоро. 108-сон.1924 йил 2 июл; Пахтачилик: Вобканд туманида; Ширин қишлоқ 
тарафда; Кумушкент районида //Озод Бухоро. 114-сон. 1924 йил 17 июл; Вобканд пахта саройида ёнғин 
//Озод Бухоро. 162-сон.1924 йил 12 ноябр; 
128
Ғўза ҳамда амриқони пахта //Озод Бухоро. 43-сон. 1924 йил 2 феврал; Қанча амриқони пахта ҳосили 
олинғон? //Озод Бухоро. 48-сон. 1924 йил 13 феврал; Амриқони пахта: Амриқони пахтанинг фойдаси 
кўпроқ; Амриқони тухум етиштириш йўлинда //Озод Бухоро. 70-сон. 1924 йил 2 апрел; 
129
Қанча амриқони пахта ҳосили олинғон? //Озод Бухоро. 48-сон. 1924 йил 13 феврал. 
130
Бу йил бизда пахтачилик ишлари //Озод Бухоро. 75-сон. 1924 йил 12 апрел; 

---

72 
ҳисобида) 
1. 
Зирабулоқ 
4500 
10. 000 
Ғўза 
майдонлари
160.000 таноб
131
(60%), 
америка 
пахтаси 
50-
60.000 таноб (40%) ерга 
экилган. 
2. 
Кармина 
8000 
6000 
3. 
Қизилтепа 
60. 000 
4000 
4. 
Бухоро 
50. 000 
10. 000 
5.
Қоракўл 
20. 000 
1000 
6.
Чоржўй 
16. 000 
13. 000 
7.
Карки 
___ 
2000 
Манбалар маълумотича, ҳукумат қанча тиришмасин издан чиққан 
пахтачилик соҳасини ўзи тузган истиқболли режалар ва лойиҳалар асосида 
тиклай олмаган. Мамлакатда пахта ҳосили Биринчи жаҳон урушидан 
олдинги даражага кўтарила олмайди. 1923 йил кузига келиб экин экиладиган 
ерларнинг 80 фоизига уруғ қадалган ва ҳосилдорлик даражаси ҳам паст 
бўлган. 
Газеталарнинг маълумотича, БХСР хўжалигида пахтачилик соҳасидан 
кейин ғаллачилик тармоғи муҳим ўрин тутганлиги англашилади
132
. Бироқ 
республика аҳолисини ўзи етиштирган ғалла билан таъминлай олмаган. Бу 
ҳақда “Бухоро ахбори” газетасида ёзилишича: “Бухоро ҳукумати томонидан 
турли жойлардан олинғон буғдой (200.000 пуд) Бухороға келмакда. 44 вагон 
Петерскийдан, 21 вагон Оренбург ва Орскдан Бухороға узатилиб, ҳозирда 6 
вагон етиб келғон”
133
; “Волга-нақлиёт” ширкати воситаси билан 
Красноводскка 2 пароход буғдой келғон. Шундан 680.180 пуди Бухороға 
юборилғон”
134
; “Савдо-саноат назоратининг ташаббуси билан яқин кунларда 
Туркистон Жумҳуриятидан Бухороға 100.000 пуд ҳар турли ун келиши 
131
Таноб - ер ўлчови бирлиги бўлиб, 200-250 кв.м. ер майдони.
132
Бухороға буғдой келадур //Бухоро ахбори. 129-сон. 1923 йил 29 январ; Ғалла олмоқ тўхтатиладур 
//Бухоро ахбори. 115-сон. 1923 йил 5 феврал; Бухоро ғалла сотиш комиссияси тарафидан //Озод Бухоро. 115-
сон. 1924 йил 20 июл; Ғалла ва ун //Озод Бухоро. 116-сон. 1924 йил 23 июл; 100 минг пуд ун келадур //Озод 
Бухоро. 126-сон. 1924 йил 13 август. 
133
Бухороға буғдой келадур //Бухоро ахбори. 129-сон. 1923 йил 29 январ. 
134
Буғдой келадур //Бухоро ахбори. 131-сон. 1923 йил 5 феврал. 

---

73 
кутиладур”
135
. Демак, маълумотлардан аниқ бўладики, пахта хом ашёси 
эвазига четдан (асосан РСФСР) буғдой келтирилиши бошланган.
Қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоқларидан бири - чорвачилик бўлиб, 
унинг қоракўлчилик тармоғи ҳақида газеталарда кўплаб мақолалар учрайди. 
Чорвачиликнинг ҳолати ҳам республика йилларида амирлик даври 
даражасига кўтарилмаганлиги мақола ва хабарлардан аён бўлади. Масалан, 
“1890 йилда бутун мамлакатда турли насл қўй ҳамда эчкилар 800.000 адад 
бўлса, 1916 йилда 2,5 млн.га қадар ошғондур. Бугун (1923 йил) қўй ва 
эчкилар сони 500.000 дан ортиқ эмасдур, яъни 1916 йилга нисбатан 5 баробар 
камайиб кетғон”
136
,- деб ёзилади “Бухоро ахбори”да. “Озод Бухоро”нинг 7-
сонидаги “Бухорода қоракўлчилик иши” мақоласидан эса: “20-асрнинг 
бошларидан 1913 йилға қадар амирликда ҳар йили 1.500.000-2.000.000 
донагача қоракўл тери етиштирилғон. 1920 йилға келиб, бу рақам 200.000 
донаға тушиб қолғон. Фақатгина 1922 йилда бу соҳада бироз жонланиш 
бўлиб, 800.000 дона қоракўл терилар етиштирилғон”
137
, - тарзидаги 
маълумотларни ўқиш мумкин.
Мазкур мақола ва хабарлар билан танишилар экан, қоракўлчилик 
инқирозига сабаб, қўйлар сонининг камайиши, ички урушлар туфайли 
қоракўл териларининг хорижга чиқариш кескин қисқариши, уларга давлат 
томонидан юқори бож белгиланиши омилларидан воқиф бўлинади
138
. 1920-
1922 йилларда қоракўл териси етиштиришдан даромад олмаган туркманлар 
оддий қўйлардек уларни сўйиб йўқотганлиги, хусусий тадбиркорлар эса ўз 
молларини Афғонистон орқали Англия бозорларига яширин равишда 
чиқарганликлари билан боғлиқ қимматли маълумотлар келтирилади.
“Бухоро ахбори” ва “Озод Бухоро” газеталарининг бир қатор 
сонларидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи билан боғлиқ 
135
100 минг пуд ун келадур //Озод Бухоро. 126-сон. 1924 йил 13 август. 
136
“Деҳқон”. Жумҳуриятнинг қишлоқ хўжалиги //Бухоро ахбори. 108-сон. 1921 йил 5 ноябр. 
137
Бухорода қоракўлчилик иши //Озод Бухоро. 7-сон. 1923 йил 1 ноябр. 
138
Бухоро ахбори. 108-сон. 1922 йил 5 ноябр; 127-сон. 1923 йил 18 январ; 132-сон. 1923 йил 8 феврал. 

---

74 
маълумотлар орқали аҳолининг турмуш даражаси пасайиб, нарх-наволар 
ошиб кетганлигидан хабардор бўлинади 
139
.