Аҳоли турмуш даражаси статистикаси Услубий кўрсатмалар ва намунавий мисолларни ечиш

Аҳоли турмуш даражаси статистикаси
Услубий кўрсатмалар ва намунавий мисолларни ечиш
Аҳоли турмуш даражаси ижтимоий-иқтисодий тушунча бўлиб, у кишиларнинг моддий ва маънавий-маърифий эҳтиёжининг қондирилиши ҳамда турмуш шароитининг яхшиланиш даражасини ифодалайди.

Аҳоли турмуш даражасини ўрганишда ўқувчи қуйидаги кўрсаткичларни аниқлай олиши зарур:

-аҳолининг жон бошига тўғри келадиган даромадлари ва ҳаражатлари, уларнинг таркибини;

-номинал ва реал даромад динамикасини;

-иҳтиёрдаги реал даромад динамикасини;

-товар ва хизматлар истеъмоли даражасини;

-даромадлар табақалашуви кўрсаткичларини;

-қашшоқлик даражасини.

I. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача йиллик даромад қуйидагича аниқланади:


бу ерда: - аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромад (ёки аҳоли турмуш даражаси коэффициенти);

РD – жами даромад, сўм;

- аҳолининг ўртача йиллик сони, киши.

Аҳолининг турмуш даражаси ўсиши учун PDнинг ўсиш суръати аҳоли сонининг ўсиш суръатидан тезроқ бўлиши керак. Буни аниқлаш учун турмуш даражаси индексини ҳисоблаш зарур.
,
бу ерда: - аҳоли турмуш даражаси индекси;

- мос равишда жорий ва базис даврларида аҳоли турмуш даражаси коэффициентлари.

Агар > 1 бўлса иқтисодий ўсиш содир бўлади, яъни аҳоли турмуш даражаси ошган. Агар < 1 бўлса аксича. = 1 бўлса аҳоли турмуш даражаси ўзгармаган бўлади.

Аҳоли даромадлари таркиби ва таркибининг силижиши қуйидаги кўрсаткичлар орқали тавсифланади:

1. 
   Аҳоли даромадлари ва ҳаражатлари таркиби салмоғи,
   

бу ерда: , – даромадлар ва ҳаражатлар салмоғи;

- даромадалар;

- ҳаражатлар.
2) Таркибий силжишларни баҳоловчи кўрсаткичлар:

а) мутлоқ таркибий силжишлар чизиқли коэффициенти,

b) мутлоқ таркиби силжишлар ўртача квадратик коэффициенти,

с) нисбий таркибий силжишлар ўртача квадратик коэффициенти,

;
d) К.Гатаев коэффициенти, ;
е) Салаи коэффициенти, .
бу ерда: - даврлар ёки ҳудудлар бўйича даромад(харажат) турлари бўйича салмоқ; n – даромад (ҳаражат) турлари сони, яъни таркибини ташкил қилувчи элементлар сони.
II. Номинал даромад – бу бевосита ходим меҳнатининг миқдорига ва сифатига қараб тўланадиган ҳақ бўлиб, у пул шаклида жами даромадни ўз ичига олади. Номинал даромад қуйидагича ҳисобланади:
ND = MBOD + МКD,

бу ерда: МBОD – меҳнат билан олинган даромад;

МКD – мулкдан келган даромад.
Реал даромад - жами пул даромадларидан турли тўловлар (солиқлар, ижтимоий суғурта тўловлари) чегириб ташлангандан кейин қолган қисми – соф пул даромадларини баҳо индексиги бўлиш ёрдамида аниқланилади:

,

бу ерда: ТТ- трансферт тўловлари эвазига тушган даромадлар;

ST – солиқлар ва турли тўловлар;

- баҳонинг умумий индекси.

Ихтиёрдаги даромад – мажбурий тўловлар ва бадаллар тўлангандан кейин қолган даромаддан иборат, яъни:
ID=RD – (МТ+B);
бу ерда: МТ – мажбурий тўловлар; B – бадаллар.
Аҳолининг реал даромадлари динамикаси номинал даромадлар индексини баҳо индексига нисбати орқали аниқланади:
ёки
бу ерда: - реал даромад индекси;

- жорий йилдаги номинал даромад;

- ўтган йилдаги номинал даромад;

- жорий йилдаги реал даромад;

- йиллик истеъмол баҳоси индекси.

III. Товар ва хизматлар истеъмоли динамикаси ҳам баҳо индексини ҳисобга олган ҳолда қуйидагича аниқланади:
ёки
бу ерда: I_q, I_qp ва I_p – мос равишда маҳсулотларнинг физик ҳажми, умумий ҳажми ва баҳо индекслари;

- жорий даврда истеъмол қилинган товар ва хизматларнинг базис давр баҳосидаги қиймати;

- базис даврда истеъмол қилинган товар ва хизматларнинг жорий давр баҳосидаги қиймати.

Даромадларнинг ўзгаришини истеъмол ҳажмига таъсирини ўрганишда эластиклик коэффициентидан фойдаланилади:

бу ерда: - базис даврда жон бошига ўртача даромад ҳажми;

- базис давридаги истеъмол даражаси;

- даромаднинг ўзгариши;

- истеъмолнинг ўзгариши.

Бу кўрсаткичлар ўртача даромаднинг жон бошига 1% ўзгарганида истеъмол даражаси қанчага ўзгарганлигини баҳолайди.

Агар эластиклик коффициенти - манфий бўлса, у ҳолда маҳсулот сифати паст даражада эканлигини кўрсатади, яъни даромадни ортиши билан маҳсулот истеъмоли камаяди. Агар > 1 бўлса, истеъмол даромадга нисбатан тез ўсади. Агар = 1 бўлса, даромад билан истеъмол ўртасида пропорционал боғланиш бор. Агар < 1 бўлса, истеъмол даромадга нисбатан секинлик билан ўсади.
IV. Даромадларнинг табақаланиши қуйидаги кўрсаткичлар орқали тавсифланади:

-модал ва медианал даромад;

-фонд коэффициенти ва табақаланишнинг децили коэффициенти;

-Джини даромадлар коэффицинти ва Лоренц эгри чизиғи;

-қашшоқлик даражаси, қашшоқ аҳолининг жон бошига даромади.

Уларни берилган ёпиқ оралиқлар, дициллар (10%) ва бошқа оралиқлар бўйича гуруҳланган аҳоли сонини жон бошига пул даромадлари миқдорлари бўйича тақсимлаш асосида ҳисобланади.

Фонд коэффициенти (К_f ) – бу ўнинчи ва биринчи дицил гуруҳларда ўртача даромадларнинг нисбатларига тенг:
ёки ,

бу ерда: - паст даромадли 10% аҳолининг жон бошига тўғри келадиган ўртача даромади;

- юқори даромадли 10% аҳолининг ўртача жон бошига даромади;

- паст ва юқори даромадли 10% аҳолининг жами даромади.
Аҳоли даромадлари ва истеъмолининг дицил коэффициенти () – мос кўрсаткичлар вариацион қаторлари юқори ва қуйи дициллари даражаларининг нисбати орқали ифодаланади. Дициль(DI) – вариацион қаторнинг ўнинчи қисмини кесиб ўтувчи варианти.
Дицили коэффициенти:

;

бу ерда: - қуйи дицил, паст даромадли 10% аҳолининг энг катта даромади (юқори чегараси);

- юқори дицил, юқори даромадли 10% аҳолининг энг кичик даромади (қуйи чегараси).
Қуйи дицил қуйидагича ҳисобланади:

бу ерда: қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг қуйи чегараси;

- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг катталиги;

- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқ вазни;

- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқдан олдинги оралиқдаги жамланган вазинлар йиғиндиси;

- вазнлар йиғиндиси.
Юқори дицил қуйидагича ҳисобланади:

бу ерда: юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг қуйи чегараси;

- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг катталиги;

- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқ вазни;

- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқдан олдинги оралиқдаги жамланган вазинлар йиғиндиси.
Даромадларни жамлаш (Джини - )коэффициенти – аҳолининг барча даромадлари йиғиндисининг алоҳида гуруҳлар орасида тақсимланишини кўрсатади ва у қуйидаги формула орқали ҳисобланади:
,
бу ерда: - i- гурухдаги аҳолининг умумий аҳоли сонидаги салмоғи;

- i-гурухдаги аҳоли даромадининг жами даромаддаги салмоғи;

n – табақаланиши бўйича аҳоли гуруҳларининг сони;

cumda_i – даромаднинг кумулятив салмоғи.

Агар салмоқ фоизларда ифодаланган бўлса Джини коэффициенти қуйидаги кўринишларда бўлади:

10 фоизли тақсимот учун

20. 
    фоизли тақсимот учун
    

Даромад тенг тақсимланганда Джини коэффициенти нулга интилади. Даромадлар тақсимланиши турлича бўлиб, қанчалик кўп гуруҳларга бўлинса Джини коэффициенти 1га яқинлашади.

Даромадлар табақаланиши тенгсизлигини графикда тасвирлаш Лоренц эгри чизиғи ёрдамида амалга оширилади. Лоренц эгри чизиғи квадрат диаганалига суянган ёйдан иборат бўлади. Яъни қуйидагича:

Даромад

10

Лоренц эгри чизиғи

S_а

S_в

10 Аҳоли салмоғи

Бу чизиқ ёрдамида квадратнинг пастки бурчагида ҳосил бўлган юзалар қиймати бўйича Джини коэффициентини қуйидагича ҳисоблаш мумкин:

.
V. Қашшоқлик коэффициенти – нисбий кўрсаткич бўлиб, даромад даражаси яшаш минимумидан паст бўлган аҳоли сонини мамлакат ёки ҳудуд аҳолисининг умумий сонига нисбати билан қуйидагича аниқланилади:

,
бу ерда: - даромади яшаш минимумидан паст бўлган аҳоли сони;

А – аҳолининг умумий сони.

Қошшоқлик чуқурлиги индекси мамлакатда қашшоқлик динамикасини таҳлил қилиш учун аниқланилади, у қуйидаги формула билан ҳисобланади:

бу ерда: N – ўрганилаётган уй хўжаликларининг умумий сони;

n- яшаш минимумидан паст даромадли уй хўжаликлари сони;

- i- уй хўжалиги учун яшаш минимумининг жон бошига тўғри келадиган ўртача миқдори;

- яшаш минимумидан паст даромадли i- уй хўжалигининг жон бошига тўғри келадиган ўртача даромад.

Юқорида келтирилган кўрсаткичларни ҳисоблаш технологиясини қуйидаги намунавий мисоллар ёрдамида кўриб чиқамиз.

1.