Диссертацияси илмий раҳбар: Ш. Н. Ахмедова, филология фанлари доктори, профессор Бухоро 2022

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 
илмий маъруза кўринишида 12 та, жумладан, 7 та халқаро, 5 та республика 
илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация 
мавзуси бўйича 22 та илмий иш, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий 
аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий 
натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 3 та, хорижий 
журналда 3 та мақола нашр қилинган. 

---

11 
I БОБ. ИЖОДКОР ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ ВА 
ПОЭТИКАНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 
Бугунги адабиётшуносликда «поэтик тафаккур», «поэтик тасвир», 
«поэтик маҳорат», «поэтик тил» тушунчалари фаол қўлланилаётганлигини 
кўрамиз. Бу поэтика атамаси ва унинг асосий мазмун-моҳияти, вазифаси 
нималардан иборат эканлигига жиддий эътибор қаратиш, поэтикага оид 
назарий қарашларни ўрганиш кераклигини кўрсатади. Ижодкор поэтик 
оламини тадқиқ этиш билан боғлиқ илмий ишлар кўламининг хилма-хиллиги 
ва турличалиги бу масалага диққатимизни кучайтиради. Поэтика атамаси 
жуда қадимдан мавжуд бўлиб, у «ижод санъати» деган маънони англатади. 
Шу нуқтаи назардан, поэтика санъатнинг барча соҳаларига тегишли бўла 
олади. Поэтика – «ижод санъати» ҳар бир ижод намунасига диққат қаратади. 
Унинг ўзига хослигини, эстетик белгиларини, муаллиф бадиий мақсадининг 
юзага чиқиш омилларини ўрганади, ёритади. 
Жаҳон адабиётшунослигида поэтиканинг сўз санъати ҳақидаги илм 
сифатида шаклланиши Aристотельнинг «Поэтика» асари билан боғлиқ. Aсар 
«поэтика» атамасининг бугунги кундаги мазмун-моҳиятини тўлиқ қамраб 
олмасада, адабиёт назариясига оид дастлабки ва тизимли илмий асар 
сифатида ўз қимматига эга. Шарқ адабиётшунослигида ҳам поэтика 
масалалари жуда қадимданоқ ўрганиб келинган. Ўз даврида ватандошимиз 
Абу Наср Форобий ҳам «Поэтика» асари таъсирида «Шоирлар санъати 
қонунлари ҳақида рисола»сини ёзганлиги бунинг ёрқин исботидир. Шарқ 
адабиётида поэтика 3 қисмдан: 1) илми аруз, 2) илми қофия, 3) илми 
бадиъдан иборат махсус фан сифатида шаклланганлигини кўрамиз. Ўзбек 
адабиётшунослари ҳам поэтика масалаларини тадқиқ этишга катта эътибор 
қаратдилар. Навоий ижоди поэтикасини ўрганишда В.Зоҳидов, Мақсуд 
Шайхзода, А.Ҳайитметов, Ё.Исҳоқов
6
ва бошқаларнинг тадқиқотлари, 
6
Зоҳидов В. Танланган асарлар. 3 томлик. 2 том. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 
1977.; Мақсуд Шайхзода. Ғазал мулкининг султони (Алишер Навоий ҳақидаги тадқиқотлар ва мақолалар 
мажмуаси). 6 томлик. 4 том. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1972.; Ҳайитметов А. 

---

12 
Қодирий, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор романлари поэтикаси бўйича 
М.Қўшжонов, У.Норматов
7
ва бошқаларнинг, ўзбек шеърияти поэтикаси 
ҳақида О.Шарафиддинов
8
ва бошқаларнинг тадқиқотлари муҳим аҳамиятга 
эга
9
. Бугунги ўзбек адабиётшунослигида ҳам поэтиканинг умумий, тавсифий, 
норматив, назарий, тарихий турларига оид изланишлар олиб борилмоқда
10
. 
Поэтика илмий атамаси изоҳланган манбаларда унинг ҳозирги кунда 
икки маънода қўлланилиши таъкидланади: кенг маънода адабиёт назарияси.., 
тор маънода шеърий асар ва унинг тузилиши, ҳар бир шеърий жанр ва унинг 
эволюцияси, уларнинг келиб чиқиши ва тақдири, шеърий стилистика, 
шеърий нутқ ва унинг характери, турли шеърий санъат ва тасвир воситалари 
ҳам поэтика термини билан юритилади
11
. Кейинги таъриф поэтика шеърият 
назарияси ҳақидаги махсус фан сифатида шаклланиб улгурганлигидан 
далолат беради, яъни поэтика адабий турлардан айнан шеъриятнинг 
специфик 
хусусиятларини 
ўрганишга 
ихтисослашган. 
Рус 
олими 
В.М.Жирмунскийнинг фикрича, поэтика поэзияни санъат даражасида 
ўрганадиган фандир
12
. 
«Поэтика (гр. поетике сўзидан) – бадиий адабиёт ҳақидаги илм, адабиёт 
назарияси, адабиёт қоидалари. Поэтика адабиётшуносликнинг таркибий 
қисмидир. Поэтика баъзан бирор ёзувчи услубининг ўзига хос 
хусусиятларини, бадиий воситалар йиғиндисини англатади. Поэтика 
шеърият, шеър тузилишининг хусусиятлари маъносида ҳам қўлланилади»
13
. 
Ушбу таъриф умумий бўлиб, «поэтика» тушунчасининг қўлланилиш 
Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари. – Т.: Фанлар академияси нашр., 1959.; Исҳоқов Ё. Навоий 
поэтикаси (“Хазойинул маоний” асосида) – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1983.
7
Қўшжонов М. Абдулла Қаҳҳор маҳорати. Монография. – Т.: 
Адабиёт ва санъат нашр., 1988.; Қўшжонов М. 
Ҳаёт ва нафосат. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр., 1970.; Норматов У. Ижод сеҳри. – 
Т.: “Шарқ”, 2007.
8
Шарафиддинов О. Ҳаёт билан ҳамнафас. – Т.: Ёш гвардия, 1983. – 216 б.; Шарафиддинов О. Чўлпонни 
англаш. (Мақолалар). – Т.: Ёзувчи, 1994. – 48 б. 
9
www.ziyouz.com кутубхонаси. Султонмурод Олим. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – Б. 375-376. 
10
Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. – Т.: 2004.; Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. – 
Т.: Шарқ, 2007.; Тўйчиев У. Ўзбек адабиётида бадиийлик мезонлари ва уларнинг маромлари. – Т.: 2011.; 
Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги 
Адабиёт ва санъат нашр., 2015. 
11
Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Т.: 
Ўқитувчи, 1979. – Б. 236. 
12
Халлиева Г. Қиёсий адабиётшунослик. – Т.: Академнашр, 2020. – Б. 38. 
13
Ҳомидий Ҳ., Aбдуллаева Ш., Иброҳимова С. Адабиётшунослик терминлари луғати. – Т.: 1967. – Б. 252. 

---

13 
доирасини чегаралайди. Поэтика турли хил – адабий тур ва жанрларнинг 
ўзига хос қонунлари, бадиий нутқ ва услуб кабиларнинг асарда намоён 
бўлиши масалаларини қамраб олади. Шунингдек, адабиётни яхлит тизим 
сифатида ривожлантириш вазифасини ҳам зиммасига олади. Поэтика 
умумий, хусусий, тарихий каби йўналишларга бўлинади ва шу нуқтаи 
назардан манбани текширади. Аниқ бир асар ёки ижодкор устида иш олиб 
бориб, унинг ўзига хослигини таъминлаб турувчи барча жиҳатларни тадқиқ 
этиш эса хусусий поэтикага дахлдордир.
Aдабиётшунослигимизда шеърият поэтикасига оид эришилган 
билимларга таянган ҳолда, С.Воҳидовнинг бадиий маҳорати, бармоқ 
вазнидаги шеърларида шакл ва мазмун уйғунлиги, поэтик тасвир борасидаги 
ўзига хосликлари, жанр имкониятларини, тил хусусиятларини атрофлича 
ўрганиш ва шоирнинг ўзбек адабиётига қўшган ҳиссаси, хусусан, 
адабиётдаги ўрнини белгилаш муҳимлиги кўзга ташланмоқда. Бу жараёнда 
унинг ижодкор сифатида шаклланиш омилларига эътибор қаратиш ҳам шоир 
поэтик оламини англаш ва баҳолашда муҳим аҳамиятга эга.