Dissеrtаtsiуа termiz-2023 surxondaryo dealektal fitonim(O‘simlik)larining leksik- semantik xususiyatlari

1. Fitonimlar o‘simliklar haqidagi tushunchalar olami, uning borliq tashqi olam bilan bog‘liqligi asosida yuzaga kelgani ominativ – onomatik birliklardir.
2. Fitonimlarga yakka holda olib nomlangan bir dona o‘simlik va daraxtlar hamda ularning nav va xillarini ifodalovchi atoqli otlar mansubdir.
3. Fitonimlar ma’lum bir o‘simlikni ikkinchi bir» o‘simlikdan aniqrog‘i, bir o‘simlik navi yoki xilini ikkinchisidan farqlashga xizmat qiladigan dialektal birlikdir.
Botanika faniga oid tadqiqotlarga, oʻsimlik nomlarining ma’no-mohiyatiga koʻra fitonimlarni
dastlab,quyidagi ma’noviy guruhlarga boʻlish mumkin:

• Daraxt nomlari: xurmo navlari: Sharq xurmosi, Vaxsh Xiakume.
• Oʻt-oʻlan nomlari: beda dukkakli oʻsimlik “Yettisuv”, “Xiva”, “Oʻzgan” “Toshkent-1”, “Vaxsh-233”, kabi
• Poliz ekinlari nomlari. Bodring navlari: ”Margʻilon-822’,’ “Gulnoz’’, “Navroʻz’’, “Omad’’ kabi
• Gul va Buta nomlari: qalampir navlari: “Margʻilon 330’’, “Nafis”, “Kelin tili” navlari.

Uzumchilikka oid ilmiy, ilmiy- ommabop manbalarda, koʻpincha uzum navlari oʻz ichida uch guruhga boʻlinadi:

• xoʻraki: “Nimrang”, ’’Parkent’’, ’’Kattaqoʻrgʻon’’, ’’Sultoniy’’, “Charos”, Kitob’’, ”Surxaki’’, ’’Husayni’’, ’’Qorajanjal’’, ’’Chillaki’’, “Daroyi’’, ’’Xoʻja, Ahroriy’’,’’Rizamat’’ kabi
• mayizbop: “Oqkishmish’’, ’’Shakarangur”, ’’Sultoniy’’, ’’Kattaqoʻrgʻon’’, “Nimrang” kabi
• vinobop: “Baxtiyoriy’’, “Tarnov’’, “Risling”, “Bihishti’’ kabi. Fitonimika onomastikaning bir boʻlimi

sifatida oʻziningoʻrganish obyekti va predmetiga ega.

IIBOB. SURXONDARYO DEALEKTAL FITONIM(O‘SIMLIK)LARINING NOMINATSION – MOTIVATSION ASOSLARI
II.1Surxondaryo dialektal fitonim(o‘simlik)larining nominatsiyasida konversiya va transonimizatsiya hodisasi
Tilshunoslikda “fitonimiya”, “fitonomika” atamalari faol qo'llanilishiga qaramay, umumiy qabul qilingan bir ma'noli talqinni olmagan. Bu asarda “fitonimiya” atamasi oʻsimlik dunyosi voqeliklari nomlarining yigʻindisini, “fitonomika” atamasi esa daraxt, oʻt, buta, gul, rezavor meva va boshqalarning alohida
nomini bildiradi .
Dunyoda har bir narsaning – xoh u o‘simlik, xoh jism, xoh hayvon, xoh inson bo‘lsin, o‘z nomi bo‘lishi ma’lum bo‘lib, o‘simlik nomlari fitonimlar deyiladi. Endi esa nominatsiya o‘zi nima? Fitonimlar nominatsiyasi nima ekanligiga qisqacha to‘xtalib o‘tsak.
Nominatsiya (lot. nominatio — nomlash, nom qo‘yish, atash) (tilshunoslikda) — nomlash xususiyatiga ega bo‘lgan, ya’ni nolisoniy borliq unsurlariga nom berish va ularni ajratib ko‘rsatish, ular haqida tegishli tushunchalarni shakllantirish uchun xizmat qiladigan til birliklari — so‘zlar, so‘z birikmalari, frazeologizmlar va gaplarni tahlil qilish.

• Hosilni turli qimmatbaho toshlarga o‘xshatish asosida yuzaga kelgan fitonimlar: «Zumrad» (bolgar

qalampiri, zaytun navlari), «Gassar», «Javohir», «Marvarid», «Marjon», «Sadaf» (bug‘doy navlari) kabi.

• Hosilni hayvonlar va ularning tana a’zolariga o‘xshatish asosida yuzaga kelgan fitonimlar:

«Baliqog‘iz» (bodom navi), «Tuyatish» (bug‘doy, anor navlari), «Tuyayong‘oq» (yong‘oq navi),
«Oqtumshuq» (rediska navi), «Ko‘kturna», «Bo‘rikalla», «Qo‘ybosh», «Ho‘kizkalla» (qovun navlari)
kabi.

• Hosilni narsa-buyumlarga o‘xshatish asosida yuzaga kelgan fitonimlar: «Yulduz» (no‘xat navi),

«Kometa» (olcha navi), «Kallapo‘sh», «Kampirchopon» (qovun navlari) kabi.

• Hosilni odam va odamning tana a’zolariga o‘xshatish asosida yuzaga kelgan fitonimlar:

«Kelinbarmoq» / / «Kelinbarmoq husayni», «Kulja», «Malikaning kipriklari» (uzum navlari), «Qariqiz» (qovun navi) kabi.

• Odamlarga xos belgi-xususiyatlarga nisbat berish asosida hosil qilingan fitonimlar: Juvonmarg handalak (handalak navi), «A’lochi» (behi navi), «Go‘zal» (bug‘doy, olcha, kungaboqar, olma navlari) kabi.
• Boshqa o‘simlik va uning mevasiga o‘xshatish asosida hosil qilingan fitonimlar: «Boychechak» (arpa navi), «Nilufar» (kashnich navi), Pistabodom (bodom navi), Bodomyong‘oq (yong‘oq navi), Qovoqsolma (olma navi) kabi.

Keng ma’nodagi o‘simliklarni, ya’ni sabzavot, poliz, donli va boshqa ekinlarni hamda mevali, manzarali o‘simlik navlarini nomlashda bir qancha belgi-xususiyatlar motiv qilib olinadi. Navlarni nomlashda asos qilib olinadigan belgi-xususiyatlarni quyidagicha guruhlash mumkin:

• morfologik belgi-xususiyatlar;
• kimyoviy belgi-xususiyatlar;
• nisbiy belgi-xususiyatlar.