Djurabayeva Z. A. Ona tili

22-§. ONA TILI IMLOSINING ASOSIY QOIDALARI. AYRIM 
HARFLAR, O‘ZAK-NEGIZ VA QO‘SHIMCHALAR, QO‘SHMA SO‘ZLAR 
IMLOSI; BO‘G‘IN KO‘CHIRISH, BOSH HARFLARNING YOZILISH 
QOIDALARI 
 
Reja: 
1. Ayrim harflar imlosi. 
2. Asos va qo‘shimchalar imlosi. 
3. Qo‘shib yozish. 
4. Chiziqcha bilan yozish. 
5. Ajratib yozish. 
6. Bosh harflar imlosi. 

---

7. Ko‘chirish qoidalari. 
  
Tayanch  iboralar:  unlilar  imlosi,  undoshlar  imlosi,  asos  va  qo‘shimchalar 
imlosi,   ajratib yozish, qo‘shib yozish, bo‘in ko‘chirish,  chiziqcha, defis.    
 
Topshiriq.  Berilgan  matnni  ko‘chirib  yozing.  So‘zlarning  yozilishiga  diqqat 
qiling.  
 
Mutaxassislarning  ma’lumotiga  qaraganda,  bolalar  maktabda  o‘qish 
davomida 750 dan ortiq turli xil grammatik  tushuncha va ta’riflarni o‘rganadilar, 
6500-7000 atrofidagi  topshiriq  hamda mashqlarni bajaradilar. Bularning tayanch, 
poydevor qismi boshlang‘ich sinfda o‘rgatiladi. 
Bola 1-sinfga qadam qo‘yganda uning so‘z boyligi 3000-7000 atrofida bo‘lsa, 
4-sinfni bitirganda bu miqdor 8000 mingdan 15000 tagacha yetishi kuzatilgan. 
 
Yozuv xalqlar va millatlar madaniyatini ko‘rsatuvchi eng muhim belgilardan 
biri  sanaladi.  Xalq  hayotidagi  o‘zgarishlarning  yozuvda  o‘z  aksini  topib  borishi 
qonuniy holdir. Shunga mos ravishda imlo qoidalari ham takomillashib boradi.  
Zamon talabi bilan kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalari eskirdi va amaliy 
ehtiyojlarimizga  javob bermay  qoldi. 80-yillarning boshlaridayoq  uni  yangilashga 
harakatlar  boshlandi.  1989-yilning  21-oktabr  kuni  o‘zbek  tiliga  Davlat  tili 
maqomining  berilishi  bu  jarayonni  yanada  tezlashtirib  yubordi.  Musaqillikning 
qo‘lga  kiritilishi  esa  yangi  imlo  qoidalarini  ishlab  chiqish  uchun  qulay 
imkoniyatlar yaratdi.  
Lotin  yozuviga  asoslangan  yangi  alifboning  joriy  etilishi  imlo  qoidalarini 
tubdan  ko‘rib  chiqish  ehtiyojini  keltirib  chiqardi.  Shu  maqsadda  O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yil 24-avgust kuni “O‘zbek tilining asosiy 
imlo qoidalarini tasdiqlash haqida” gi 339-sonli qarori qabul qilindi.  
“Imlo  qoidalari”  82  banddan  iborat  bo‘lib,  quyidagi  bo‘limlarni  o‘z  ichiga 
oladi: 
1. Harflar imlosi:  a) unlilar imlosi (1—7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8—
32-bandlar). 
2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33—37-bandlar). 
3. Qo‘shib yozish (38–50-bandlar). 
4. Chiziqcha bilan yozish (51—56-bandlar). 
5. Ajratib yozish (57—56-bandlar). 
6. Bosh harflar imlosi (66—74-bandlar). 
7. Ko‘chirish qoidalari (75—82-bandlar). 
 
UNLILAR IMLOSI 
 
Yangi imlo qoidalarida unli harflarning yozilishiga keng o‘rin ajratilgan. 
A  a  harfi  savol,  zamon,  bahor  so‘zlarida  o  kabi  aytilsa  ham    har  vaqt  a 
yoziladi. 
O o harfi boshqa tillardan kirgan quyidagi so‘zlarda a singari talaffuz etiladi, 
biroq hamisha o yoziladi: kollej, monitoring, dekoratsiya, omonim, okulist va h.k. 

---

Shuningdek,  o  ba’zan  o‘  kabi  aytilishi  ham  mumkin,  lekin  baribir  o 
yozilaveradi: tonna, noyabr, boks, tort va h.k. 
I i harfi bilan, bilim, til, tilak, har xil, qism kabi so‘zlarda qisqa aytiladi va i 
yoziladi, badiiy, ommaviy, Lutfiy singari so‘zlarda i cho‘ziq aytiladi, lekin doimo iy 
yoziladi. 
U  u  harfi  yutuq,  butun,  tovuq,  sovuq,  sovun  kabi  so‘zlarda  i  ga  monand 
talaffuz etilsa-da, qoidaga binoan u yoziladi. 
O‘  o‘  harfi  o‘zbek,  o‘lka,  o‘simlik  kabi  so‘zlarda  old  qator,  o‘rta-keng, 
lablangan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi. 
E e harfi e’lon, ehtirom, fe’l, bermoq, meros, mone, tole, kofe kabi so‘zlarda 
old qator, o‘rta-keng, lablanmagan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi: 
“e”, “ё”, “ю”, “я” harflari yangi alifboda quyidagicha yoziladi: 
ye: yetti, yetmish, yetim; 
yo: yolg‘iz, yomon, yong‘oq; 
yu: yulduz, yumshoq, yumuq; 
ya: yakka, yangi, yaroqsiz. 
Milliard,  material,  million,  radio,  ukrain,  said,  doim,  shoir,  teatr,  okean 
singari  so‘zlar  talaffuzida  unlilar  orasida  y  undoshi  qo‘shib  aytilsa-da,  yozuvda 
tushib qoladi. 
Taassurot, taalluqli, taajjub, matbaa, saodat, maorif, muomala, inshoot kabi 
so‘zlar o‘rtasidagi unlilar yozuvda saqlanadi.