Djurabayeva Z. A. Ona tili

2. Sirg‘aluvchi undoshlar. V, f, z, s, dj, s, y, l, r, g‘, x, h undoshlarining hosil 
bo‘lishida havo bir-biriga mahkam jiplashgan ikki nutq orasidan sirg‘alib chiqadi. 

---

Ba’zi  bir  adabiyotlarda  o‘pkadan  chiqayotgan  havoning  burun  bo‘shlig‘iga 
qisman  o‘tishi  natijasida  hosil  bo‘ladigan  l,  m,  n,  ng,  r  undoshlariga  portlovchi-
sirg‘aluvchi  undoshlar  deb  qarash  mavjud.  Bu  tovushlar  sonar  (yoki  sonant) 
tovushlar deb ham yuritiladi. 
Bu  holat  undosh  tovushlarning  ovozning  ishtirokiga  ko‘ra  ikkiga  bo‘lish 
imkonini beradi. 
a)  sonar  (burun)  undoshlari.  Bularda  ovoz  kuchli  bo‘ladi.  Mazkur 
xususiyatiga ko‘ra ular unlilarga yaqinlashadi. 
b) Qolgan undoshlar bunday ovozdorlikka ega emas. Ular shovqinli undoshlar 
sanaladi. 
Shuningdek,  undoshlar  tarkibiga  ko‘ra  ham  ikkiga  bo‘linadi.  Bunga  binoan 
undoshlar sof va qorishiq  bo‘ladi. 
Qorishiq  undoshlar  o‘zbek  tilida  3  ta:  ch,  dj,  s.  Bu  tovushlar  tarixan  ikki 
tovushdan  tashkil  topgan  bo‘lib,  keyingi  takomili  natijasida  bir-biriga  qo‘shilib 
ketgan  (t+sh=ch,  t+s=s,  d+j=dj).  Qorishiq  tovushlar  tilshunoslikda  affrikat 
deyiladi.  O‘zbek  tilidagi  ch  va  dj  undoshlari  tilimizga  allaqachon  singib  ketgan: 
soch,  chuchvara,  chumchuq,  garaj,  tiraj,  jirafa,  ajdar  kabi  so‘zlar  tarkibida 
kelayotgan affrikatlarni ikki tovush singari talaffuz qilib bo‘lmaydi. 
Sof  undoshlarning  talaffuzida  hech  qanday  affikativ  jarayonlar  sodir 
bo‘lmaydi. 
Tilshunoslikda portlovchi tovushlarga eksploziv, sirg‘aluvchi tovushlarga esa 
imploziv deb baho berish ham bor. 
Xullas,  undosh  tovushlarning  xususiyatlari  ko‘p,  lekin  ularni  tasniflash, 
qolipga solish mumkin.