Djurabayeva Z. A. Ona tili

Tayanch iboralar:  nutq, konvergensiya, divergensiya, tovushlar o‘zgarishi, 
tovushlar  orttirilishi,  tovushlar  tushushi,  pozitsion  o‘zgarishlar,  kombinator 
o‘zgarishlar,  assimilyatsiya,  progressiv  assimilyatsiya,  regressiv  assimilyatsiya, 
dissimilyatsiya,  metateza,  prokopa,  sinkopa,  apakopa,  proteza,  epenteza,  epiteza, 
gaplologiya,  reduksiya,  singramonizm,  lab  garmoniyasi,  tanglay  garmoniyasi, 
geminatsiya, umlautlashuv.  
 
Topshiriq.    Alisher  Navoiy  qalamiga  mansub  hikmatli  so‘zni  yodlang. 
So‘zlardagi tovush o‘zgarishlarini toping.  
Har kishikim, birovga qozg‘ay choh, 
Tushgay ul choh aro o‘zi nigoh.                               

---

 
Nutq  jarayonida  tovushlar  bir-biriga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Natijada  tovush 
o‘zgarishlari  ro‘y  beradi.  Bu  o‘zgarishlar  kombinator  va  pozitsion  o‘zgarishlarga 
bo‘linadi.   
Pozitsion  o‘zgarishda  tovushlar  faqat  ma’lum  bir  o‘rinlardagina  o‘zgaradi.  
Masalan: uch so‘zi tarkibidagi ch  tovushi usso‘m birikmasida keyingi so‘z taribida 
kelayotgan  s  ta’sirida  o‘zgaradi;  sambolam,  besso‘m  birikmalarida  ham  shunday 
holat kuzatiladi. 
Yonma-yon  tovushlarning  bir-biriga  ta’siri  natijasida  ro‘y  beradigan 
o‘zgarishlarga kombinator o‘zgarishlar deyiladi.  
Kombinator o‘zgarishlardan biri assimilyatsiya hodisasi sanaladi. Yonma-yon 
tovushlarning  bir-biriga  ta’siri  natijasida  sodir  bo‘ladigan  tovush  o‘zgarishlariga 
assimilyatsiya (lotincha assimlatio – o‘xshashlik degan ma’noni bildiradi) deyiladi. 
Agar  birinchi  tovush  ikkinchi  tovushga  ta’sir  qilib  aynan  o‘ziga  o‘xshatib  olsa, 
progressiv (ilgarilama) assimilyatsiya hodisasi sodir bo‘ladi. Masalan: ketti, oshshi, 
akammi  kabi. Uning  to‘liq  (qorri, uyyi, bizzi)  va  to‘liqsiz  (qisman)  assimilyatsiya 
(uydi, bizdi, sizdi) kabi turlari bor. 
Assimilyatsiyaning  to‘liq  turlari  o‘zbek  tilining  Toshkent  va  Namangan 
shevalarida ko‘p kuzatiladi: toshshi, kitoppi, qorri, ko‘ddi, boddi kabi. Andijon tip 
shevalarida esa uning to‘liqsiz turi mavjud: toshti, kitopti, qordi singari. 
Ikkinchi tovush  birinchi tovushga  ta’sir  qilib o‘ziga  o‘xshatib olsa  regressiv 
(qaytma)  assimilyatsiya  sodir  bo‘ladi.  Masalan:  ko‘rdi  –  ko‘ddi,  bordi  –  boddi, 
mahkam – makkam, surnay – sunnay, karnay – kannay kabi. 
O‘xshash  bo‘lib  qolayotgan  tovushlar  yonma-yon  bo‘lsa,  kontakt 
assimilyatsiya,  bir-biridan  uzoqroqda  bo‘lsa,  distant  assimilyatsiya  hodisalari 
bo‘ladi.  Kontakt-yondosh,  distant-masofali  deb  ham  ataladi.  H.Ne’matov 
assimilyatsiyani singish hodisasi deb atagan. 
Dissimilyatsiya  (lotincha  dissimilation  –  o‘xshamaslik  so‘zidan  olingan) 
nutqdan  bir-biriga  o‘xshash  bo‘lgan  so‘zlarning  o‘xshamay  qolishidir.  Shu  bois 
unga  farqlanish  ham  deydilar.  Masalan:  kista  (kissa),  bironta  (birorta),  zaril 
(zarur), zaral (zarur) kabi  
Dissimilyatsiyaga ajraluv ham deyiladi. 
Turkiy  tillarning  barchasi,  jumladan  o‘zbek  tili  uchun  ham  singarmonizm 
hodisasi  xarakterli  sanaladi.  Ayniqsa,    tilimizning  oldingi  bosqichlarida 
singarmonizm hodisasi juda keng tarqalgan edi. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va unga 
asos  bo‘lgan  shevalarda  singarmonizm  hodisasi  asta-sekin  zaiflashib  bormoqda, 
lekin  qipchoq  va  o‘g‘uz  lahjasiga  oid  shevalarda  hali  ham  singarmonizm 
mustahkam o‘rin tutadi. 
Nutqda  tovushlarning  bir-biriga  ohangdoshliligiga  singarmonizm  hodisasi 
deyiladi. Unga unlilarning uyg‘unlashuvi ham deyiladi. 
Singarmonizmga assimilyatsiyaning bir turi sifatida qarash ham mavjud. 
A.A.Reformatskiy esa unga fundamental struktur hodisa sifatida baho beradi. 
I.A.Boduyen  de  Kurtene  singarmonizmni  so‘z  bo‘g‘inlarini  bog‘lovchi  sementga 
o‘xshatadi. 
Singarmonizmning  ikki  turi  mavjud:  1.  Tanglay  garmoniyasi  yoki  lingvial 
garmoniya. Bu qonuniyatga ko‘ra so‘z boshida til oldi unlisi kelsa, so‘z o‘rtasi va 
oxirida ham shunday unlilar keladi. Masalan: aylandi, kishi, bilim kabi. 

---

Birinchi  bo‘g‘inda  til  orqa  unlisi  kelsa,  qolganlari  ham  shunga  moslashadi: 
barg‘an, ata, tulku. 
Ayniqsa, keyingi ko‘rinish qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalarimizda kuchli: 
barip, jarip, jardam kabi. 
Ayrim olimlarning fikricha, singarmonizm hodisasi morfologiyaga ham ta’sir 
qiladi.  O‘zakka  qo‘shilgan  qo‘shimchalar  singarmonizm  qonuniyatlariga 
bo‘yinsunadi. Masalan: turup, akamiz, tursun kabi 
Singarmonizmning    ikkinchi  turi  lab  garmoniyasi  yoki  labial  garmoniyadir. 
Lab  garmoniyasida  unlilar  lablanish  nuqtai  nazaridan  bir-biriga  moslashadi. 
O‘zbek tilida 2 ta lab unlisi bor:  u va o‘. Lab garmoniyasi qonuniyatlariga ko‘ra 
birinchi  bo‘g‘inda  lab  unlisi  kelsa,  keyingi  bo‘g‘inlardagi  unli  ham  shunga 
moslashadi.  Masalan:  bo‘ru,  o‘run,  tulku  (qipchoq  shevalarida).  Singarmonizm 
hodisasi  garchi  unlilarga  taalluqli  bo‘lsa  ham,  uning  undosh  tovushlarga  ham 
ta’siri bo‘ladi. 
Tovushlarning  kuchsizlanishi,  tushib  qolishi  va    orttirilishi  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan hodisalar. 
Yonma-yon kelgan tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida yuzaga keladigan 
fonetik  hodisalar  nihoyatda  ko‘p  kuzatiladi.  Akkomadatsiya  (moslashish), 
reduksiya  (kuchsizlanish),  geminatsiya  (qo‘shoqlanish),  prokopa,  sinkopa, 
apakopa,  eliziya,  sinerezis,  gaplologiya,  proteza,  epenteza,  epiteza,  metateza  kabi 
hodisalar bunga misol bo‘la oladi. 
Akkomodatsiya  qonuniyatlariga  unli  va  undosh  tovushlar  bir-biriga 
moslashadi. Old qator unlilariga til oldi undoshlari, orqa qator unlilariga chuqur til 
orqa undoshalri moslashadi. Masalan: kiyim, ilik, bitik; qiyqim, g‘azab, xunob kabi 
Qon,  tong,  tom,  non,  ming  kabi  so‘zlarda  burun  tovushlari  ta’sirida  unlilar 
nazalizatsiya qilinadi, ya’ni o‘pkadan chiqayotgan havoning bir qismi burun orqali 
o‘tadi. 
Tovush o‘zgarishlarining yangi bir turi ularning jaranglashishi, sirg‘aluvchan 
va parchalanuvchan bo‘lishi bilan bog‘liq. 
Reduksiya  nutq tovushlarining  sifat o‘zgarishi deb baholanadi.  Kitob, hisob, 
obod, savod, dod kabi so‘zlar oxirida kelayotgan undoshlar jarangsizlashadi. 
Shuningdek,  yakka,  tikka,  tizza,  jizza,  oppoq  kabi  so‘zlarda  tovushlar 
geminatsiya  hodisasiga  uchraydi  –  ikkilanadi.  Buning  zid  holatiga  esa 
degeminatsiya deyiladi: metall, gramm, taalluqli kabi. 
Tovushlarning tushishi bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi hodisalar bor.      
Tovushlar tushib qoladi: 
a) so‘z boshida: iroq, ag‘ach, im (prokopa). 
b) so‘z o‘rtasida: blan, brga, trnoq (sinkopa). 
v) so‘z oxirida: parzan, gazit, xursan (apakopa). 
Tovushlar orttirinadi: 
a) so‘z boshida: ustol, o‘raza, istansa (proteza). 
b) so‘z o‘rtasida: sinif, sabir, qadir (epenteza). 
v) so‘z oxirida: kioska, tanka, banka (epiteza). 
H.Ne’matov protezani ilovalanish, epentezani kiritma, epitezani qo‘shish deb 
nomlaydi. 

---

Sinerezis  hodisasida  yonma-yon  kelgan  unlilardan  biri  tushib  qoladi  va  biri 
cho‘ziq  talaffuz  qilinadi:  maorif  (mo:rif),  taassurot  (ta:surot),  zoologiya 
(zo:logiya) 
Eliziya – unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi so‘zlar bir-biri bilan 
qo‘shilganda  ulardan  biri  tushib  qoladi:  bora  oladi  –  boroladi,  kela  olmadim  – 
kelolmadim kabi. 
Gaplologiya  –  so‘z  bo‘g‘inlaridan  birining  tushib  qolishi:  Andijon-Anjon, 
Abdujabbor-Abjabbor singari. 
Metateza  –  tovushlarning  o‘rin  almashishi.  Yonma-yon  undoshlarning  o‘rin 
almashishi  –  kontakt  metateza:  yomg‘ir  –  yomg‘ir,  tuproq  –  turpaq,  aylanmoq  –
aynalmoq. Bulardan uchinchisi distant metateza sanaladi. 
Diareza    –  so‘z  oxirida  undoshlarning  tushib  qolishi:  go‘sh(t),  g‘ish(t), 
farzan(d) kabi 
Umuman olganda, tovush o‘zgarishlari og‘zaki nutq uchun xos bo‘lib, u xalq 
shevalarida keng iste’molda bo‘ladi va jonli tilning doimiy hamrohi sanaladi.