Don ekinlari

Don ekinlari, donli ekinlar — don uchun ekiladigan ent muhim qishloq xoʻjaligi ekinlari guruhi; Don ekinlari doni insonning asosiy oziq-ovqat mahsuloti; sanoatning koʻpgina tarmoklari uchun xom ashyo, shuningdek, chorva mollari uchun yem. Donining tarkibi va mahsuloti isteʼmol qilinishi jihatdan gʻalladoshlarga mansub gʻalla ekinlari (bugʻdoy, javdar, arpa, iyuli, suli, makkajoʻxori, joʻxori va boshqalar), shu jumladan yormabop ekinlar (tariq, joʻxori va marjumak va boshqalar), dukkakdoshlarga mansub dukkakli don ekinlari (loviya, noʻxat, soya, vika va boshqalar) boʻlinadi. Don ekinlari ichida gʻalla ekinlari yetakchi rol oʻynaydi. Botanik shakli xilma-xilligiga karamay, ular kupgina umumiy morfologik xususiyatlarga ega. Poyasi — havol poxolpoya (bugʻdoy, sholi, suli) yoki yumshoq toʻqimalar bilan toʻlgan (makkajoʻxori, joʻxori). Bargi qin hamda tasmasimon shakldagi barg plastinkasidan iborat. Qinning barg plastinkasi bilan tutash joyida ingichka tilcha boʻlib, u poxolpoya bilan tutashgan boʻladi. Tilchaning har ikkala tomonida quloqchalar joylashadi, ammo ayrim gʻalla ekinlari (suli, sholi) da quloqchalar boʻlmaydi. Toʻpguli boshoq (bugʻdoy, javdar, arpa) yoki roʻvak (suli, tariq, sholi, joʻxori). Gʻalla ekinlari toʻpguli bir qancha boshoqlardan tashkil topadi, ular boshoq doʻngchalarida yoki roʻvakning markaziy va yon shoxchalarida joylashadi. Gullari ikki jinsli, makkajoʻxorida ayrim jinsli. Mevasi doncha. Gʻalla ekinlari doni tarkibida uglevodlar (quruq moddaga nisbatan 60—80%), oqsil (quruq moddaga nisbatan 7—20%), fermentlar, vitaminlar V,, RR va provitamin A kup. Vegetatsiya davriga qarab Don ekinlari kuzgi hamda bahorgi (ertagi va kechki) ga boʻlinadi.

Don ekinlari dunyoning dehqonchilik qilinadigan jami mintaqalarida tarqalgan. Uning jan. va shim. tarqalish chegaralari dehqonchilik chegaralari bilan mos keladi. Bugʻdoy barcha qitʼalarda ekiladi, sholi Osiyoda, makkajoʻxori Shim. Amerikada, javdar Yevropada, suli Shim. Amerikada va Yevropada, tariq va sorgo Osiyo va Afrikada eng kup maydonlarni egallaydi. Jahon boʻyicha Don ekinlarining jami maydoni 679983 ming ga, yalpi hosil 2064178 ming t, xreildorlik 30,3 s/ga ni tashkil etadi. Jumladan, bugʻdoy 215272 ming ga, yalpi xreil 583624 ming t, hosildorlik 27,1 s/ga, makkajoʻxori 139214 ming ga, yalpi hosil 600418 ming t, xreildorlik 43,13 s/ga, arpa 56410 ming ga, yalpi hosil 130064 ming t, hosildorlik 23,06 s/ga, sholi 155128 ming ga, yalpi hosil 596485 ming t, hosildorlik 38,4 s/ga (1999). Oʻzbekistonning sugʻoriladigan sharoitida 20-asrning 90- yillaridan boshlab Don ekinlari dan bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, sholi gʻoʻza-gʻalla-beda almashlab ekishda asosiy ekin sifatida ekiladi. Respublikada don ekinlari maydoni 1611,9 ming ga, shu jumladan bugʻdoy 1354,8 ming ga, sholi 129,8 ming ga maydonga ekildi (2000).

Yalpi xreil jami don ekinlari boʻyicha 3915,7 ming t, hosildorlik 26,9 s/ga, shu jumladan bugʻdoy boʻyicha tegishlicha 3521,7 ming t, 27,5 s/ga, sholi — 154,8 ming t, 23,9 s/ga, makkajoʻxori (don uchun) — 131,4 ming t, 31,6 s/ga boʻldi. Don ekinlari oʻtmishdoshi gʻoʻza va unga yoʻldosh ekinlar hisoblanadi. Sugʻorish sharoitida Don ekinlari dan yuqori hosil olishning asosiy shartlari: serhosil navlarni ekish, oʻgʻitni ilmiy asoslangan meʼyorda solish, oʻz vaqtida sugʻorish, begona oʻtlarni yoʻqotish, oʻsimliklarni kasallik va zararkunandalardan himoya qilish, almashib ekish qoidalariga rioya qilish. Oʻzbekistonda Don ekinlarini yetishtirish boʻyicha asosiy ishlar (tuproqqa ishlov berish, ekish, hosilni yigʻib olish va boshqalar) toʻla mexanizatsiyalashgan.

Iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan donli oilaga mansub don mahsulotlari bug'doy, javdar, makkajo'xori, arpa, guruch, jo'xori.

Bug'doy

Bug'doy eng qadimgi madaniy o'simliklardan biridir. U 10 ming yildan ortiq vaqt davomida etishtirilgan. Bug'doy donalari birinchi odamlarning yashash joylarini qazish paytida va hatto Misr fir'avnlari piramidalarida topilgan.

Bug'doyning 20 dan ortiq turi ma'lum, ularning har biri ko'p navlarga ega. Ammo uning barcha turlari va navlari umumiy xususiyatlarga ega:

• 
  Poyasi aniq ko'rinadigan tugunlari bo'lgan somondir; bitta o'simlikda 2 dan 12 gacha yoki undan ko'p novdalar bo'lishi mumkin.
  
• 
  Barglari tor, parallel tomirlari va yaxshi rivojlangan bargli qobig'i bor.
  
• 
  Gullash murakkab quloqdir.
  
• 
  Bug'doy gullari don uchun odatiy tuzilishga ega: 2 ta gul tarozisi, 2 ta gul plyonkasi, 3 ta stamen, 2 ta stigma bo'lgan pistil. O'z-o'zini changlatish hanuzgacha yopiq gullarda uchraydi.
  
• 
  Meva - bu begona o't.
  

Bug'doy navlari ikki guruhga bo'linadi: qattiq va yumshoq.

Qattiq bug'doy donasining endospermi zich, kesilgan qismida shisha kabi porlaydi, deyarli to'rtdan biri kleykovina deb nomlangan oqsildan iborat. Don tarkibidagi kleykovinaning yuqori miqdori novvoyxonada qadrlanadi (yuqori sifatli oq non, shuningdek) eng yaxshi navlar makaron qattiq bug'doydan olinadi).

Qattiq bug'doy tuproq va iqlimga juda talabchan, u asosan Kuban va Volga mintaqalarida etishtiriladi, u erda issiqlik va yorug'lik ko'p, tuproq unumdor.
Yumshoq bug'doyning karyopsalarida endosperm bo'shashgan, ovqatli, oqsillarga unchalik boy emas. Ammo yumshoq bug'doy tuproq va issiqlikka kam talab qiladi va deyarli hamma joyda keng tarqalgan.

Mavjud qish va bahor navlaribug'doy.

Bahorgi bug'doy erta bahorda ekilgan, yozda u pishib etishib, don berish uchun vaqt bor. Qishki bug'doy kuzda ekilgan. Uning kurtaklari kuzda paydo bo'ladi, bug'doy tuplari va qor ostida qishlaydi. Bahorda u o'sishda davom etadi va bahorga qaraganda erta pishib, yuqori hosil beradi.

Javdar shamol bilan changlanadigan o'simlik bo'lib, uning murakkab boshoqchasining har bir spikeletida 2 ta yaxshi rivojlangan va 1 ta rivojlanmagan gul mavjud.

Meva - tor, uzun javdar donasi.

Javdar doni uni qorong'i, undan javdar noni pishiriladi.



Arpa erta pishadigan don o'simlikidir. Arpa donalari arpa va marvarid arpa ishlab chiqarish uchun, shuningdek cho'chqalar va parrandalarni boqish uchun ishlatiladi.

Arpa inflorescence - murakkab boshoqli guldasta. Har bir spikeletda 1 tadan gul bor. Arpa gullab-yashnaganda, o'z-o'zini changlatish sodir bo'ladi, ammo issiq va quruq yozda o'zaro changlanish ham mumkin.

Yulaf arpa va javdardan farq qiladi. Uning yoyilgan panicle inflorescence shoxlarida har birida 2-3 guldan iborat spikeletlar mavjud. Ularda o'z-o'zini changlatish sodir bo'ladi. Yulaf, asosan, em-xashak ekinlari hisoblanadi, ammo uning karyopesidan jo'xori uni, jo'xori uni va prokat jo'xori ham ishlab chiqariladi. Yulaf sovuqqa chidamli, ular etishtiriladi o‘rta chiziq va mamlakatimizning shimoliy hududlarida.



Tarkibida, jo'xori singari, panicle inflorescence mavjud. Uning poyalari nafaqat tup, balki shoxlanadi. Tariq - bu donli ekin, undan olinadigan donlar tariq deyiladi. Issiqsevar o'simlik, tariq qurg'oqchilikni yaxshi qabul qiladi, shuning uchun u asosan mamlakatning Evropa qismining janubiy mintaqalarida etishtiriladi.



Sholi qimmatli don ekinidir. Guruch namlikni yaxshi ko'radigan, issiqni yaxshi ko'radigan va yorug'likni yaxshi ko'radigan o'simlikdir. Shuning uchun u havo harorati yuqori bo'lgan va namlik ko'p bo'lgan joylarda yaxshi o'sadi: suv bosgan dalalarda yoki etarli sug'orishda.



Makkajo'xori



Makkajo'xori balandligi 2-3 m gacha bo'lgan eng yirik donalardan biri bo'lib, uning ildizlari haydaladigan qatlamda kuchli o'sib, tuproqqa 150 sm va undan ko'proqgacha cho'ziladi. Katta g'alati ildizlar poyaning pastki qismidan chiqib, tepalik ularning rivojlanishiga yordam beradi. Misr poyasi qalin va ichi bo'sh emas. Uzoq, keng barglar parallel venatsiyaga ega.

Misr bir jinsli. Pistillat va staminat gullari bitta o'simlikda uchraydi. Pistillat gullari yumaloq tuxumdonga ega bo'lib, uzun ipak ustunli bo'lib, ikki lobli stigma bilan tugaydi va murakkab po'stlog'ida to'planadi. Qo'ziqorinlar barglar qo'ltig'ida rivojlanadi, ular o'zgartirilgan barglardan yasalgan yashil niqobda kiyinadi. Stamen gullari yoyilgan guldastani hosil qiladi, panikula poyasining yuqori qismida joylashgan va spikeletlardan tashkil topgan bo'lib, ularning har birida 3 tadan 2 tadan gul bor. Tozalash bir xil o'simlikda stigmalar paydo bo'lishidan oldin polen erta pishadi. Shuning uchun makkajo'xori ichida o'z-o'zini changlatish deyarli hech qachon bo'lmaydi. Shamol changni qo'shni o'simliklarning tamg'alariga etkazadi.

Makkajo'xori ildizlari havoga yaxshi kirishga muhtoj. Ekishdan oldin tuproqni yaxshilab o'stirish va yozda yumshatish kerak. Misr engil talab qiladi. U bir-biridan uzoqda joylashgan qatorlarga sepiladi. U nisbatan qurg'oqchilikka chidamli, ammo baribir har bir o'simlik uchun kuniga bir litr suv kerak bo'ladi. Makkajo'xori juda termofil. U sovuq boshlanishidan oldin yig'ib olinadi, chunki kattalar o'simliklari 1 ES da zarar ko'radi.

Mo''tadil mintaqalarda ko'pchilik makkajo'xori navlari ko'pincha o'z vaqtida pishmaydi. O'rta qatorda u qishloq xo'jaligi hayvonlariga boqish uchun silos uchun o'stiriladi. So'nggi yillarda nafaqat mamlakatning o'rta zonasida, balki Sibirda ham etuk don beradigan navlar ishlab chiqarilmoqda. Makkajo'xori qimmatbaho don, oziq-ovqat va em-xashak ekinidir. Shuningdek, u sanoat uchun xom ashyo bo'lib xizmat qiladi.

Arpa bahor va qishdir. Uning 30 dan ortiq navlari bor. Quyidagi navlar yetishtirildi: qish - Debyut - Oksamit, Siluet, Odessa 46 va boshqalar; bahor. Drujba, Donetsk 9, Podolsk 14, Xarkov 74 va boshqalar.

Arpa karyopsisi embrionning endospermi bo'lgan aleuron qatlamining mevali va urug 'po'stini o'z ichiga olgan somondan iborat. Uning kimyoviy tarkibi; taxminan 11,5% oqsil, 3,0 - yog ', 5,5 - tola, 2,8 - kul, 77,2 - azotsiz ekstrakti moddalar (kraxmal 60%, pentozanlar - 10,5, saxaroza - 1,8, teskari shakar - 0,3%). Bu tuproqning kislotaliligiga, namlik, issiqlik va hokazolarning mavjudligiga bog'liq.