Doniyorova Gavharning

Ma’naviy san’atlar. She’r san’atlarinig bu guruhiga she’r ma’nosi, g’oyasi bilan bog’liq bo’lgan san’atlar kiradi. Ma’naviy san’atlar ham rang-barang ko’rinishlarga ega: tavjih, iyhom, lutf, istibto’, idmoj, ta’liq, tajohuli orifona, talmeh, irsoli masal, tafri’, jam’, tafriq, taqsim, takrir, ruju’, tafsir, iltifot, savolu javob, muammo, lug’z, tashbeh, tamsil, kinoya, tazod, talxis, istiora, taajjub, ta’rix, muvashshah, chiston va boshqalar.
Iyhom ( Shubhaga solish, adashtirish) – she’r misralarida muayyan bir so’zni ikki yoxud undan ortiq ma’nolarda qo’llash usuli.
Bunda so’zning bir ma’nosi yuzaroqda bo’lib, boshqa ma’nosi (asosiysi) yashirin (botin) bo’ladi. O’quvch bu so’zning yuzakiroq ma’nosini tezda anglaydi, shundan so’ng uning yashirin ma’nosi ham borligi haqida o’ylaydi va fahm-farosat bilan uning botiniy ma’nosini ham topadi (shoirning maqsadi so’zning na shu ma’nosida ekanligini anglaydi). Iyhom nozik fikrlarni pardali ifodalashda juda qo’l keladi.
Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasidan olingan quyidagi baytda ishlatilgan “so’rorim” so’ziga e’tibor qilaylik:
Labing bag’rimni qon qildi, ko’zimdin qon ravon qildi,
Nega holim yomon qildi, men andin bir so’rorim bor.
Endi bu baytni sharhlab ko’raylik: “So’rorim” so’zining ikki ma’nosi bor: 1) bag’rim “qon” bo’ldi, ko’zimdin “qon” keldi. Buning sababini undan bir so’rashim bor; 2) uning lablari totidan ahvolim juda g’alati bo’ldi – men u lablardan yana bir so’rorim bor. Shoirning muddaosi “so’rorim” so’zining mana shu ma’nosida, ya’ni, so’zning botiniy ma’nosida. Demak, shoir lirik qahramonning chuqur intim his-tuyg’ularini yalang’och holda bayon qilmaydi, aksincha, nozik tuyg’uni nafis ifoda vositasida latofat bilan ibo bilan tasvirlaydi. Iyhom san’ati shoirdan qanchalik san’atkorlikni talab qilsa, o’quvchidan ham shunchalik fahm-farosatni, zehni o’tkirlikni, topqirlikni talab etadi.
Keldim sanga yuz birla, ey moh,
Lekin, bordim yuzingni ko’rmay, yuz oh,
Hamsuhbatiki hamrohni netay bu yo’lda?
Darding menga hamsuhbatu ishqung hamroh.
Ushbu ruboiyni birinchi va ikkinchi misralarida “yuz” so’zi qo’llangan. Birinchi misradagi “yuz” so’zi yuz marta, ya’ni sanoq ma’nosida, ikkinchi misradagi “yuz” so’zi esa “insonning yuzi” ma’nosida qo’llangan.
Davlat bila shodu shodmon bo’lg’aysen,
Shavkat birla mashhuri jahon bo’lg’aysen.
Ko’nglungdagidek dahr aro kom turib,
Bu dahr boricha komron bo’lg’aysen.
Bu ruboiyda “komron” so’zida iyhom qo’llangan. Birinchi ma’nosi “Baxtli, saodatli, bekamu ko’st”, ikkinchisi esa Bobur o’g’lining nomidir.
Qosidki,yubording, ayladi shod meni,
Doim bu yusunliq aylagil yod meni.
Ozodingga qul bo’layki, xating keturub,
Hajring g’amidin ayladi ozod meni.
Bu ruboiyda ozod so’zi ikki ma’noda qo’llangan: birinchisi erkin ma’nosida; ikkinchisi yor bo’yi ma’nosida kelgan.
Tazod (qarshilantirish) – zid tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarni (ma’lum maqsadda) bir-biriga bog’lab ishlatish usuli.
Tazodda bir-biriga zid narsa va tushunchalar to’qnashtiriladi, ayni choqda, bir-biriga zid tushunchalarni o’zida mujassamlashtirgan ob’yektning mohiyatini g’oyatda ochish va unga nisbatan kishi qalbida faol munosabat uyg’otish ko’zda tutiladi. Tazod qisman antiteza usuliga ham o’xshaydi – ularning har ikkalasida ham bir-biriga zid tushunchalar yuzlashtiriladi, ayni choqda, ularning bir-biridan farqli jihatlari bor: antitezada to’qnashuvchi bir-biriga zid narsalar ikki mustaqil manbadan kelib chiqsa, tazoddagi to’qnashuvchi bir-biriga zid narsalarning kelib chiqish manbai yagona: bir narsa ham yaxshilikning, ham yomonlikning kelib chiqishini o’z ichiga qamrab oladi. Chunonchi, ma’shuqa mujgonlaridan o’q otib oshiqni halok etsa, la’l lablari bilan unga hayot baxsh etadi, deylik. Demak, yomonlik (o’ldirish) va yaxshilik (hayot baxsh etish) bir-biriga zid tushunchalr to’qnashadi, ammo, ayni paytda, har ikkala xislatning ham manbai bir – ma’shuqa. Tazod mana shudir. Tazod she’riyatda ham, nasrda ham keng qo’llaniladi. Misol:
Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,
Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir.
Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz,
Har kimki yomon bo’lsa, jazo topqusidir.
Bu ruboiyda “vafo-jafo”, “yaxshi-yomon” so’zlari bir-biriga zid ma’noni ifodalaydi.
Keldi ramazonu men taqi bodaparast,
Iyd o’ldi-yu, zikri, may qilurmen payvast.
Ne ro’za-yu ne namoz yillar, oylar,
Tun-kun mayi ma’jun bila devonayu mast.
Ushbu ruboiyda tazod qo’llangan bo’lib, bu san’atni “tun-kun” so’zlari tashkil etgan.
Quyidagi ruboiyda esa, gul va tikon, hazil va jiddiy, yaxshi va yomon so’zlari orqali bu san’at yuzaga keltirilgan:
Har yerda gul bo’lsa, tikon bo’lsa ne tong,
Har qaydaki may durdidan bo’lsa netonga,
She’rimda agar hazil, agar jiddiy kechiring,
Yaxshi borida agar yomon bo’lsa ne tong.