Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

Ishlab chiqarish travmatizm va kasbiy kasalliklari profilaktikasi. 
Mexanizatsiya, avtomatizatsiya. 
Umumiy va kasb kasalliklari, zaharlanishning oldini olish uchun salomatlik va mehnat sharoitlari 
xavfsizligini ta‘minlovchi texnika va qurilma katta ahamiyat kasb etadi. 
•
 
Eritish, isitish, ventilyasiya, sanitariya me‘yorlariga tegishli ishlab chiqarish holati. 
•
 
Sanitar- maishiy qurilmalar 
•
 
Uskunalarning germatizatsiyasi, izolyasiya tovushi, shovqin va tebranishni o‗chiruvchilar 
•
 
Uskunalar va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish 
•
 
Saqlovchi, blokirovkalovchi va signalizatsiya qurilmalari 
•
 
Elektr magnit nurlanishning  himoya ekranlari 
•
 
Ichimlik suvini tozalovchi, zararsizlantiruvchi qurilmalar 
•
 
Ishlab  chiqarish,  oqova  suvlarni  filtrash,  zaharli  va  zararli  moddalardan  tozalash  uchun 
qurilmalar 
•
 
Ishlab chiqarish zaruriyatlarini uchun individual himoya vositalari va moslamalari. 
Mehnatdan mayibligi natijasida jabrlanuvchiga qoplanadigan zarar miqdori 
Fuqaro  hayoti  yoki  salomatligiga  etkazilgan  zarar  qoplovi  O‗zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik 
Kodeksi tomonidan tartibga solinadi. 
Jabrlanuvchiga qoplanadigan zarar: 
1.  Ish haqi  miqdorida  yoki  uning tegishli  qismi-mehnatga layoqat  yo‗qotilish  darajasiga qarab 
pul miqdori to‗lovlari; 
2.  Qo‗shimcha xarajatlar kompensatsiyasi; 
3.  Bir yo‗la to‗lanadigan to‗lov puli; 
4.  Moddiy zarar qoplovidan iborat. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
62 
11-ma‟ruza 
Mavzu: Farmatsevtik korxonalarda elektr havfsizligi 
Reja: 
•
 
Elektr xavfsizlik. Tokning inson uchun xavfi. 
•
 
Yo‗l qo‗yiladigan tok va kuchlanishlar. 
•
 
Inson tanasining elektr qarshiligi. 
•
 
Elektrxavfsizlik shartlari tahlili. 
•
 
Sanoat korxonalarining elektr xavfi buyicha sinflarga bulish  
 
Elektr  tokini  fizika  qonunlari  bilan  izoxlaydigan  bo‗lsak,  u  elektr  zaryadlarining  tartibli 
xarakati  bo‗lib,  elektr  toki  paydo  bo‗lishi  va  doimo  paydo  bo‗lib  turishi  uchun  moddada  erkin 
elektr zaryadlari, ularni tartibli xarakatga keltiruvchi elektr maydon va zanjir berk bo‗lishi kerak.  
Sanoatda  elektr  energiyasidan  keng  kulamda  foydalanish  sababli  elektr  toki  tasirida  ruy  berish 
mumkin bulgan baxtsiz xodisalar va ulardan saklanish masalalari muxim masalalar katoriga kirib 
bormokda.  Elektr  toki  ta‘sirining  eng  xavfli  tomoni  shundaki  bu  xavfni  oldinrok  sezish 
imkoniyati yuk. 
Elektr  tokining  inson  organizmiga  ta‘siri    natijasida  shikastlanish  hosil  qiladi.  Uning  oqibati 
tokning  miqdori  va  uning  harakat  davomiyligi,  kuchlanish  kattaligi,    inson  tanasining  elektr 
qarshiligi va organizmning individual xossalari orqali o‗tish yo‗li va chastotasiga bog‗liq.  
Elektr tokining inson organizmiga ta‘siri turli fiziologik reaksiyalar ko‗rinishida issiqlik (kuyish, 
kon    tomirlari    nerv    va    xujayralarning    kizishi    sifatida),  mexanik  (to‗qimalarning  yorilishi), 
elektrolitik  (kon  tarkibidagi  yoki  xujayralar  tarkibidagi  tuzlarning   parchalanishi  natijasida  
konning   fizik   va  kimyoviy   xususiyatlarini   uzgarishi),  biologik   (inson  organizmidagi   tirik  
xujayralar    muskullarning    keskin    kiskarishi    natijasida    tulkinlanadi,  nafas  paralichi,  yurak 
falajini keltirib chiqib,  bu  asosan  organizmdagi  bioelektrik  jarayonlarning  buzilishi  natijasida  
ruy  beradi) bo‗lishi mumkin.  
Elektr xavfsizligi – kishilarni elektr toki, elektr yoyi, elektrmagnit maydonining zararli va xavfli 
ta‘siridan muhofaza qilishni ta‘minlaydigan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar sistemasi. 
Elektrdan shikastlanish ichki (elektr toki urganda yurak, nafas olish yo‗llari, lat eyish boshqalar) 
va tashki (kuyish, teri elektrometalizatsiyasi, elektr chandiqlar)      shikastlanishlarga bo‗linadi. 
Elektr  tokining  inson  organizmiga  ta‘sirining  xilma-xilligidan  kelib  chikib,  umuman  elektr  
ta‘sirini  ikki  gruppaga  bo‗lib  qarash  mumkin: maxalliy  elektr  ta‘siri  va  tok  urishi. 
1.Maxalliy    elektr    ta‘siriga        elektr    ta‘siri    natijasida    kuyib    qolish,  elektr    belgilari    xosil  
bo‗lishi, terining  metallashib  kolishi  xollarini  ko‗rsatish  mumkin. 
2.Tok  urishi to‗rt  darajaga  bo‗lib  qaraladi:  
I. muskullar  keskin  kiskarishi  natijasida  odam  tok  ta‘siridan  chikib  ketadi  va  odam  xushini  
yo‗qotmaydi. 
II. muskullar  keskin   kiskarishi  natijasida  odam   xushini    yo‗kotadi,  ammo   yurak  va  nafas  
olish  faoliyati  ishlab  turadi. 
III. xushini  yo‗kotib,  nafas  olish  tizimi  yoki  yurak  urishi  to‗xtab  koladi. 
IV klinik  o‗lim  xolati- bunda  insonda  xech  kanday  xayot  alomatlari  ko‗rinmay  koladi. 
Jarohatlanish  natijasiga  organizmdagi  tokning  yo‗li  ham  ta‘sir  qiladi.  Elektr  toki  qo‗l  orqali 
oyoqqa  etganda  eng  katta  xavf  tug‗diradi,  ya‘ni  bunda  tok  organizmning  eng  ko‗p  organlarini 
(yurakni  va  o‗pkani)  qamrab  oladi.  Elektrdan  jarohatlanish  statistikasidan  ma‘lumki,  inson 
qo‗lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan, tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar 
va  boshqa  joylardan  nisbatan  uncha  katta  bo‗lmagan  toklar  o‗tganda  ham  halokatlarga  olib 
keladi. 
Elektr  tokidan  jarohatlanish  natijasida  insonning  individual  xususiyatlariga  sezilarli  darajada 
bog‗liq bo‗ladi. 
Masalan,  bir  xil  miqdordagi  tok  ikki  kishidan  o‗tganda  birinchisida  kuchsiz  sezgi  uyg‗otsa, 
ikkinchi  kishining  muskullarini  qisqarishiga  olib  kelishi  mumkin.  Kishiga  ta‘sir  etuvchi  tok 
qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog‗liq holda o‗zgaradi. 

 
63 
Insonni  mast  holatida  bo‗lishi,  uning  organizmini  elektrga  qarshiligini  kamaytiradi  va  shunga 
ko‗ra uning jarohatlanishi xavfini ko‗paytiradi. YUrak, o‗pka, asab kasalliklari bilan xastalangan 
insonlar uchun tok xavfli ta‘sir ko‗rsatadi. SHuning uchun elektr qurilmalarida ishlashga tibbiy 
ko‗rikdan o‗tgan va maxsus ma‘lumotli kishilarga ruxsat etiladi. 
Inson tanasining elektr qarshiligi.Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta 
ahamiyatga  ega  bo‗ladi.  Inson  organizmining  karshiligi  teri  karshiligi  va  ichki  organlar 
karshiliklari yigindisi sifatida olinadi.Teri asosan kuruk va ulik xujayralarning kattik katlamidan 
tashkil  topganligi  sababli  katta  karshilikka  ega  va  umuman  inson  organizmining  karshiligini 
ifodalaydi.  Epiderma  dielektrik  sifatida  ko‗rib  chiqilishi  mumkin.  Inson  tanasining  umumiy 
elektrik  qarshiligi  terining  ustki  qatlami  va  uning  ahvoli  qarshiligining  kattaligiga  bog‗liq. 
Organizmning ichki  organlarining  karshiligi  uncha  katta  emas. 
Inson terisining qarshiligi quyidagi asosiy omillarga bog‗liq: 
-terining ahvoli (toza, iflos, nam, quruq, butun, shikastlangan); 
-elektr tok turi va qo‗yilgan kuchlanish kattaligi; 
-tok chastotalari; 
-o‗tish davomiyligi; 
-asab tizimining umumiy axvoli.  
Tananing  elektr  tokiga  qarshiligi  Ri  100000  om  dan  1000  om  gacha  qiymatlarda  o‗zgaradi. 
Quruq  shikastlanmagan  teri  uchun  Ri  =  10000-100000  Om.  Terining  ustki  qismi  (qatlami)  da 
(tirnalish,  kesilish,  yoriqlar)  Ri  keskin    pasayadi  va  ichki  organlar  qarshiligiga  teng  bo‗lib 
qoladi. 
Ri  =  600-800  Om.  Nam  (terlagan)  va  ifloslangan  teri  qarshiligi  sezilarli  darajada  pasayadi. 
Jumladan 30 V kuchlanishga ega elektrodlarni quruq qo‗llar bilan zabt etishda og‗riqli sezgilar 
kuzatilmaydi, nam teri holatida egilgan barmoqlarni to‗g‗ri tutish mushkul, qo‗l kaftida kuchli 
og‗riqlar seziladi.  
Kislotalar, ishqorlar, suv ta‘siri va terlashda inson teri qarshiligi Ri = 1000 Omgacha pasayishi 
mumkin,  teri  kesilganda  esa  hatto  600  Omgacha.  Ri  doimiyda  bo‗lgani  kabi,  o‗zgaruvchan 
toklarda qo‗yilgan kuchlanish kattalashuvi bilan tushadi. Bu terining ustki qatlami uzilishi bilan 
izohlanadi. Inson tanasining ichki qarshiligi 500 - 600 Om dan oshmaydi.  
Yo‘l qo‘yiladigan tok 
Insonning elektr toki bilan shikastlanishiga ta‘sir etuvchi asosiy omillar–inson orqali o‗tadigan 
tok kattaligi va uning ta‘sir davomiyligi. 
50-60  Gs  sanoat  chastotali  o‗zgaruvchan  tok  xuddi  shunday  kattalikdagi  doimiy  tokka 
qaraganda insonni kuchliroq jarohatlaydi. 
Insonga 12-15 mA elektrodlardan mustaqil uzilishi mushkul bo‗lgan o‗zgaruvchan tok kattaligi 
inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi. 
50-60  Gs  chastotali  o‗zgaruvchan  tok  uchun  xavfsiz  kattalik  sifatida  10  mA  qabul  qilingan. 
Doimiy tok uchun – 50 mA.  
Tokning  turi  va  chastotasi  xam  ta‘sir  ko‗rsatishda  muxim  rol  uynaydi. Eng zararli  tok 20-
100 Gs atrofidagi  elektr  toki  xisoblanadi. 
Tokning inson tanasiga ta‘sir qilishiga ko‗ra quyidagi tasniflari aniqlangan: 
Inson o‘zi orqali o‘tayotgan kam ahamiyatli tok ta’sirini seza boshlaydi:  
0,6 – 1,5 mA – o‗zgaruvchan tokda                                       Boshlang‗ich sezuvchan 
5 – 7 mA – doimiy tokda 
 
                                 tok 
10-15 mA f=50 Gs bo‗lganda o‗zgaruvchan toklar               Boshlang‗ich qo‗yib  
50-80 mA doimiy toklar                                 
              yubormaydigan toklar 
100 mA-5 A o‗zgaruvchan toklar                                         Boshlang‗ich fibrilyasion 
300 mA-5 A doimiy toklar                                               toklar 
Yo‘l qo‘yiladigan xavfsiz kuchlanishlar. 
 
Baxtsiz  hodisalar  tahlili  shuni  ko‗rsatdiki,  elektrjarohatlarning  aksariyati  kuchlanish  ostidagi 
elektr  qurilmalarning  himoyalanmagan  qismlariga  tasodifan  tegib  ketishi  natijasida  sodir 

 
64 
bo‗ladi. 
 
Elektr qurilmadan foydalanilganda va atrof ishlab chiqarish muhitiga qarab (50-60 Gs) sanoat 
chastotali o‗zgaruvchan tokning 3 ta xavfsiz kuchlanishi o‗rnatilgan: 
YUqori xavfsiz binolarda – 65 V. 
YUqori xavfli binolarda  –  36 V. 
O‗ta xavfli binolarda       –  12 V. 
Ko‗pincha 1000 V gacha kuchlanishli elektr qurilma bilan ish qiluvchi xodimlarning elektrotok 
bilan shikastlanish holatlari  yuz beradi  negaki ular bunday kuchlanishni  xavfsiz deb hisoblab, 
himoya vositalaridan asossiz foydalanishadi.  
U dan 36 V gachani nisbatan xavfsiz kuchlanish deb hisoblash qabul  qilingan.  
U = 36 dan 60 V gacha kuyish va teridan og‗riqli qo‗zg‗atishini chaqiradi. 
U  = 60 dan 100 V gacha jiddiy xavf chegarasi hisoblanadi va katta kuyishlar va nafas hamda 
yurak falajini hosil qiladi.  
100 V dan yuqori kuchlanishli elektrotok inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi. 
Tok ta‘siriga tushib kolish sabablari 
Elektr  toki  ta‘siridan  jaroxatlanish  sabablari  kuyidagilar:  
1. kuchlanish  ostida  bulgan  elektr  tarmoklari  yoki  elektr  utkazgichlarga   tegib  ketish  yoki  
xavf  tugdiruvchi  masofaga  yakinlashish. 
2.  elektr  kurilmalari  asbob  uskunalarining   ustki  metall  korpuslari  va  kopkoklarida   elektr  
utkazgichlarning        muxofaza    kobiklarini   shikastlanishi    natijasida    elektr    kuchlanish   xosil  
bulishi. 
3.  elektr  tokini  uchirib  remont  ishlarini  bajarayotgan  vaktda  tasodifan  elektr  tokini  ulab  
yuborish. 
4.  er    yuzasiga    uzilib    tushgan    elektr    utkazgichi    er    yuzasi    buylab    elektr    tokini  
tarkatayotgan    tok    potensiallari    ayirmasi    xosil    bulgan    zonaga    bilmay      kirib    kolish  
natijasida  kadam  kuchlanishlar  ta‘siriga  tushib  kolish.  
5.izolyasiyasi  ishdan  chiqqan  o‗tkazgichlar  yoki  ochiq  tok  uzatish  qismlarga  tekkanda,  yoy 
orqali elektr toki ta‘siridan jaroxatlanish mumkin.    
Elektr jixozlari bilan ishlaganda xavfsizlik turli texnik va tashkiliy choralar bilan ta‘minlanadi. 
Elektr  tokdan ximoyalanishning  texnik  vositalari  jamoa  va  shaxsiyga  bo‗linadi.  Asosiy  jamoa 
usullari: tok o‗tkazuvchi qismlar izolyasiyasi va uni doimiy nazorati; to‗siq vositalari o‗rnatish; 
ogohlantiruvchi signalizatsiya va blokirovka qurilmalari; xavfsizlik belgilari va ogohlantiruvchi 
plakatlardan  foydalanish;  kamroq  kuchlanishdan  foydalananish;  erga  ulash,  nollashtirish, 
muxofazalovchi o‗chirish.    
Elektr    tokidan    jaroxatlanishning    oldini    olishga    karatilgan    asosiy    chora-tadbirlar  
kuyidagilardir: 
1) kuchlanish  ostida  bulgan  utkazgichlarni  kul  etmaydigan  kilib  bajarish 
2) elektr  tarmoklarini  ayrim  joylashtirish 
3)  elektr    kurilmalari    korpusida    elektr    tokining    xosil    bulishiga    karshi    chora  tadbirlar  
belgilash. a) kam kuchlanishga ega bo‗lgan elektr manbalaridan foydalanish; 
b) ikki qavatli muhofaza qoblari bilan ta‘minlash; 
v) potensiallarni tenglashtirish; 
g) erga ulab muhofazalash; 
d) nol simiga ulab muhofazalash; 
e) muhofaza o‗chirish qurilmalari. 
4) Maxsus  elektr  muxofazalash  sistemalaridan  foydalanish 
5) Elektr  kurilmalarini  xavfsiz  ishlatishni  tashkiliy  chora-tadbirlarini  kullash. 
Kuchlanish  ostida  bo‗lgan  elektr  o‗tkazgichlarini  qo‗l  etmaydigan  qilib  bajarishda  tok 
o‗tkazgichlarini  muhofaza  qobiqlari  bilan  ta‘minlash,  ularni  bo‗y  etmaydigan  balandliklarga 
o‗rnatish, shuningdek o‗tkazgichlarni to‗siq vositalari bilan ta‘minlash kerak. 
Elektr  tarmoqlarini  ayrim  joylashtirish  deganda  elektr  tarmoqlarini  o‗zaro  transformator 

 
65 
yordamida tarmoqlarga bo‗lib yuborish tushuniladi. Buning natijasida ajratilgan tarmoqlar katta 
muhofaza izolyasiyasi qarshiligiga ega bo‗ladi, shuning uchun o‗tkazgichlarning erga nisbatan 
sig‗imi kichkina bo‗lganligi xavfsizlikni ta‘minlashda muhim rol o‗ynaydi. 
Elektroxavfsizlik shartlari tahlili 
Elektr tarmoqlari va elektr qurilmalarini 2 guruhga bo‗lish qabul qilinadi: 
•
 
 1 guruh - 1000 V gacha kuchlanishli 
•
 
 2 guruh - 1000 V dan yuqori kuchlanishli 
Elektr tarmoqlari tokli quvurlar soni bo‗yicha quyidagilarga bo‗linadi: 
•
 
Bir o‗tkazgichli 
•
 
Ikki  o‗tkazgichli 
•
 
Uch o‗tkazgichli 
•
 
To‗rt o‗tkazgichli 
Bir  o‗tkazgichli  tarmoqda  rels  yoki  er  ikkinchi    o‗tkazgich  sanaladi.  Bu  sxema  bo‗yicha 
tramvaylar, elektrovozlar, gohida payvandlash qurilmalari ishlaydi. 
2 o‗tkazgichli tarmoqlari - doimiy va o‗zgaruvchan tok 1 fazali tarmoqlari. 
3 o‗tkazgichli o‗zgaruvchan tok tarmoqlari - izolyasiyalanadi yoki erga tutash neytralli 3-fazali 
tok tarmoqlari. 
4 o‗tkazgichli tarmoqlari - erga tutash neytralli va nolli o‗tkazgichli 3-fazali tok tarmoqlari.` 
Elektr  qurilmaning  statsionar  konstruktiv  himoya  qurilmalari  to‗siqlar,  blokirovka, 
signalizatsiya, erga ulab muxofaza qilish, nolga ulab muxofaza qilish va hokazodan iborat. 
Statsionar – elektr himoya ko‗chma va olib yuriladigan buyumlar bilan qo‗shimcha qilinadigan 
himoya  vositalari  elektr  qurilmalarda  elektr  tokidan  talofat  ko‗rishdan,  elektr  yoy  va 
elektromagnit  maydon  ta‘siridan,  elektr  qurilmalarda    ishlayotgan  insonlarni  himoya  qilishga 
xizmat qiladi. 
Izolyasiya  qiluvchi  shtangalar  va  kleshlar,  elektr  o‗lchagich  kleshlar  va  kuchlanish 
ko‗rsatkichlari,  dielektrik  rezina  buyumlar  va  izolyasiyalanuvchi  qo‗yilmalar,  ko‗chma  erga 
tutashma va to‗siqlar, izolyasiyali qo‗lkopli montyorlar asbobi, ogohlantiruvchi plakatlar shular 
jumlasidan. 
Erga ulab muhofaza qilish. 
Har qanday elektr qurilmasini, agar uning metall korpuslarida elektr kuchlanishi hosil bo‗lishi 
xavfi bo‗lsa, qaysi joyda va qanday binoda ishlatilishidan qat‘i nazar, uning korpusini erga ulab 
qo‗yiladi  va  bu  elektr  ustanovkalarini  erga  ulab  muhofaza  qilish  deb  ataladi.  Erga  ulab 
muhofaza  qilishning  asosiy  mohiyati  ishlatilayotgan  elektr  asboblarining  metall  korpuslarida 
elektr kuchlanishi paydo bo‗lsa uni erga o‗tkazib yuborishdan iborat. 
Elektr  qurilmalarni  erga  ulab  muhofaza  qilishning  asosiy  xususiyati,  qurilma  korpusiga  o‗tib 
ketgan  kuchlanishni  xavfsiz  kuchlanish  darajasiga  tushirish,  shuningdek,  erga  ulangan  joy 
atrofida potensiallar ayirmasi hosil bo‗lmasligini ta‘minlashdan iborat. 
Nollashtirish  –  bu  uskunani  kuchlanish  ostida  qolishi  mumkin  bo‗lgan  tok  o‗tkazmaydigan 
qismini  nolli  o‗tkazgich  bilan  oldindan  elektrik  biriktirish  hisoblanadi.  Bunga  qo‗shimcha 
ravishda nolli o‗tkazgich holati haqida signal beruvchi qurilmani jihozlash maqsadga muvofiq 
bo‗ladi. Nolga ulab muhofaza qilishning vazifasi erga ulab muhofaza qilish bilan bir xil, ya‘ni 
elektr asbobi korpusiga oqib o‗tib ketgan kuchlanishni zararsizlantirishdan iborat. Nolga ulab 
muhofaza qilishning ishlash prinsipini korpusga o‗tib ketgan elektr tokini nol simi bilan ulash 
hisobiga  qisqa  to‗qinish  vujudga  keltirish  bilan,  elektr  qurilmasiga  kelayotgan  tok  kuchining 
ortib  ketishiga  erishiladi  va  buning  natijasida  elektr  qurilmasini  muhofaza  qilish  uchun 
o‗rnatilgan  saqlovchi  eruvchi  qurilmani  yoki  saqlovchi  avtomatni  o‗chirish  bilan  elektr 
qurilmasiga  kelayotgan  elektr  tokini  uzib  qo‗yiladi.  Bunday  vazifani  bajaruvchi,  saqlovchi, 
eruvchi  qurilmalar  yoki  avtomatlar  oldindan  elektr  qurilmasidagi  elektr  tokining  ma‘lum 
miqdorda oshishiga mo‗ljallab o‗rnatib qo‗yiladi. 
Muxofazalovchi uchirish kurilmasi 
Agar  elektr  kurilmasi  korpusida  inson  xayoti  uchun  xavfli  kuchlanish  xosil  bulib  kolsa,  
uni    tezda    uchirish    imkoniyatini    beradigan    kurilmalarga    muxofazalovchi    uchirish  

 
66 
kurilmalari  deyiladi. 
Muxofazalovchi    uchirish    kurilmasi,    xavf    xosil    kilgan    elektr    asbobini  0,2  sekund  dan  
oshmagan  vakt  davomida   uchirish  imkoniyatini  berishi  kerak.  
Muxofazalovchi    uchirish    asbobi    bir    kancha    kismlardan    tashkil    topgan    bulib.  Asosan  
elektr    sistemasida    biror    bir    parametrning    uzgarishini    sezib,    elektr    sistema siga  
berilayotgan  tokni  avtomatik  uzuvchi  kurilmaga  signal  beradi. Bu  elementlarning  asosiysi  
kabul   kiluvchi   kurilma    bulib, u  elektr    sistemasidagi  parametr    uzgarishlarni   kabul    kiladi,  
agar    kelayotgan    signal    kuchsiz    bulgan    xolda    uni    kuchaytiruvchi    kurilma    urnatiladi, 
shuningdek    bu    sistemaning    tugri    ishlayotganligini    tekshirib    turuvchi    nazorat    asboblari,  
xamda  signal  lampalari  urnatilishi  mumkin. Muxofazalovchi  uchirish  kurilmasi erga ulash 
va nollashtirish har xil sabablarga (faza korpusga tutashganga erga ulash va nollashtirish nosoz 
bo‗lganda, izolyasiyalar qarshiligi ruxsat etilgan normadan kam bo‗lgan xolllarda) ko‗ra inson 
xavfsizligini  ta‘minlay  olmaganda  ishlatiladi.  Harakatlanadigan  elektr  qurilmalarida  qo‗l 
jihozlaridan foydalanilganda himoya ajratkichlarni qo‗llash eng maqsadga muvofiqdir.  
Elektr qurilmalarda qo‗llaniladigan shaxsiy himoya vositalari 
Mavjud  elektr  qurilmalarda  ishlarning  xavfsiz  va  yuqori  maxsuldor  sharoitlari  ta‘minlash 
uchun  elektr  himoya  vositalaridan  tashqari  turli  noelektrotexnik  himoya  vositalaridan 
foydalaniladi. 
1.  himoya ko‗zoynaklari 
2.  kaskalar 
3.  qo‗lkoplar 
4.  protivogazlar 
5.  balandlikda ishlar uchun – saqlovchi belbog‗lar 
6.  sug‗urta dorlari 
7.  montyorlik qo‗ltirnoqlar 
8.  qo‗yma va osma zinalar (narvon) 
9.  stremyanka narvonlar va boshqa. 
Izolyasiyali  shtanga  –  ishchi  kuchlanishida  turlar  elektr  qurilma  qismlarini  tegish  bo‗lgan 
izolyasiyali  materialdan  tayyorlangan  sterjen.  SHtangalar  barcha  kuchlanishli  qurilmalarda 
qo‗llaniladi. 
SHtangalarning 3 turi bor: 
1.  Tezkor  –  1  qutbli  ajratuvchi  operatsiyalar,  muvaqqat  ko‗chma  himoya  erga  tutashmalar 
qo‗yish, kuchlanish yo‗qligini tekshirish va boshqa operatsiyalar. 
2.  Ulchovli – ishlayotgan elektr qurilmalarda o‗lchovlar uchun. 
3.  Ta‘mirlovchi  –  kuchlanish  ostida  bo‗lgan  tok  yuruvi  qismlarda  bevosita  va  yaqinidagi 
profilaktik, ta‘mirlovchi va montaj ishlarini bajarish uchun. 
Turli ishlar uchun ishlatiladigan universal shtangalar mavjud: 
Har bir shtanga 3 ta asosiy qismga ega: 
1. ishchi 
2. izolyasiyalaydigan 
3. rukoyatka 
Kleshlar  1  kV  gacha  elektr  qurilma  uchun  1  qo‗lli  va  2  kV  dan  10  kV  gacha  elektr  qurilma 
uchun ikki qo‗lli bo‗ladi. Ular 3 asosiy qismga ega: 
1.  magnitsim, o‗ram, o‗lchov asbobidan iborat ishchi 
2.  ishchi qismidan uporgacha izolyasiyalaydigan 
3.  uporidan klesh oxirigacha rukoyatka. 
Elektr qurilmada dielektrik qo‗lqoplar: 
1.  1000  V  gacha  –  kuchlanish  ostidagi  ishlarda  asosiy  himoya  vositasi  sifatida  qo‗llaniladi 
(uzunligi 350 mm). 
2.  Elektr 
qurilmada 

1000 
V 
asosiy 
izolyasiyalanadigan 
vositalar 
(shtangalar, 
izolyasiyalanadigan  va  elektr  o‗lchagich  kleshlar)  yordamida  ishlarda  qo‗shimcha  himoya 
vositasi sifatida qo‗llaniladi. 

 
67 
Dielektrik  qo‗lqoplar,  kalishlar  va  bo‗tiklar,  gilamchalar  yuqori  elektrik  mustahkamlik  va 
yaxshi  elastik  egiluvchanlikka  ega  dielektrik  maxsus  rezinadan  tayyorlanib,  asosiy  vositalar 
yordamida bajariladigan operatsiyalarda qo‗shimcha himoya vositasi sifatida qo‗llaniladi.  
Sanoat korxonalarining elektr xavfi buyicha sinflarga bulish 
Elektr  tokidan  jarohatlanish  xavfi  ko‗p  holda  elektr  qurilma  ishlatilayotgan  muhitga  bog‗liq 
bo‗ladi.  O‗tkazgichlarni,  elektr  uskunalarining  tok  o‗tkazuvchi  qismlari  izolyasiyasi  yuqori 
namlik,  agressiv  bug‗  va  gazlarning  ta‘siri  ostida  asta-sekinlik  bilan  emiriladi  va  ishdan 
chiqadi.  Atrof  muhitning  yuqori  darajadagi  namligi  inson  tanasining  qarshiligini  kamaytiradi. 
Barcha xonalar (binolar) atrof  – muhit xarakteriga bog‗liq ravishda, elektr xavfsizlik bo‗yicha 
uch guruhga bo‗lanadi. 
     1. xavfi yuqori bo‗lmagan; 
     2. yuqori xavfli; 
     3. o‗ta xavfli. 
YUqori xavfli xonalar unda quyidagi sharoitlardan birining mavjudligi bilan  xarakterlanadi: 
-tok o‗tkazuvchi pollar (metall, tuproq, beton kumir  va  metallarning  changlari); 
-namlik (havoning nisbiy namligi) 75% dan yuqori yoki tok o‗tkazuvchi changlar; 
-havo haroratining yuqoriligi (+350S dan yuqori); 
-ishchilarni  bir  vaqtda  elektr  uskunasining  metall  korpusiga  va  binoning  erga  biriktirilgan 
metall konstruksiyalariga va uskunalarga tegishi mumkinligi. 
O‗ta xavfli xonalar unda quyidagi sharoitlardan birining mavjudligi bilan xarakterlanadi: 
-havoning nisbiy namligi 100 % ga yaqin; 
-kimyoviy aktiv muhitlar (kislota va ishqorlar bug‗lari); 
-bir vaqtda yuqori xavfli xonalar uchun ko‗zda tutilgan sharoitlardan ikki yoki undan o rtig‗ini 
mavjudligi; 
Bu kategoriyalarga xonadan tashqarida, ochiq maydonda ishlatilayotgan elektr qurilmasini ham 
tenglashtirish  mumkin.  Xavfsiz  xonalar  nisbiy  namligi  va  havo  harorati  me‘yorida  bo‗lgan 
(nisbiy  namligi  40—60%,  havo  harorati  18—25°C)  va  elektr  toki  o‗tkazmaydigan  (masalan, 
yog‗och) polga ega bo‗lgan sanoat korxonalari xonalari kiradi. 
Elektr  qurilmalarni  xizmatchi  personalari  davriy  tarzda  elektr  tok  bilan  shikastlanish  xavfi 
to‗g‗risida  va  jabrlanuvchilarga  birinchi  yordam  ko‗rsatish  uslublari  borasida  yo‗riqnomadan 
o‗tish,  shunidek  elektr  tokidan  ozod  uslublarini  o‗rganishi,  sun‘iy  nafas  oldirish  yoki 
tashqaridan yurak massaji uslublariga o‗rgatilishi zarur. 
Mashg‗ulotlarni  tibiy  personalni  tegishli  shaxslari  texnik  personal  bilan  щamkorlikda  olib 
borishlari zarur. 
O‗qishni tashkil qilish sex, uchastka yoki korxona boshlig‗i zimmasidadir. 
Doimiy navbatchilik joyilarda: 
a) birinchi yordam ko‗rsatish uchun aptechka bo‗lishi; 
b)  ko‗rinadigan  joylarda  birinchi  yordam  ko‗rsatish  qoidalari,  sun‘iy  nafas  berish  va  yurakni 
tashqaridan massaj qilish qoidalari to‗g‗risidagi plakatlar osilgan bo‗lishi zarur.