Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

 
1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
DORI VOSITALARINING SANOAT TEXNOLOGIYASI 
KAFEDRASI
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
O‟zbеkiston Rеspublikasi 
Sog‟liqni saqlash vazirligi 
 
Toshkеnt farmatsеvtika instituti  
 
Toshkеnt-2014 
 
Sanoat farmatsiyasi fakultеti
  
YO„NALISHI UCHUN 
 
HAYOT FAOLIYATI 
XAVFSIZLIGI 
fanidan ma'ruzalar matni 
 

 
2 
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI 
 
                                                                                
 
 
                                                                                        “TASDIQLAYMAN” 
O‗quv ishlari bo‗yicha prorektor v.b. 
farm.f.d., prof. 
-------------------------------------
X.S.Zaynutdinov 
―
----------
‖
---------------------------------------
2014 yil 
 
 
 
 
 
 
5510600 – Sanoat Farmatciyasi (turlari) bo‟yicha va 
5522900 – Biotexnologiya ta‟lim yo‟nalishlari  
 
 
 
 
 
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI”fanidan 
 
 
MA‟RUZALAR MATNI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent - 2014 

 
3 
Tuzuvchilar: 
 
Xaydarov V.R.  
 
 
DVST kafedrasi mudiri v.b., dotsent, f.f.n. 
Zufarova Z.X                            DVST kafedrasi katta o‘qituvchisi, f.f.n.  
Sharipova S.T.                          DVST kafedrasi assistenti. 
 
Taqrizchilar: 
TTYMI Muxandislik kommunikatsiyalari va tuzilmalari dotsеnti, k.f.n.  
M.D.Saidova 
Farmakologiya va klinik farmatciya kafеdrasi mudiri, t.f.d. S.A.Saidov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Institut markaziy uslubiy kengashida (2014 y. ―
----------
‖
------------------------------
dagi 
-----
–sonli majlis bayoni) ko‗rib chiqildi va ilmiy kengashga tasdiqlash uchun 
tavsiya etildi.  
 
Markaziy uslubiy kengash raisi, 
f.f.d., prof. 
 
 
 
 
 
 
X.S.Zaynutdinov 
 
 
 
 
 
Institut ilmiy kengashida (2014 y. ―
-----------------
‖
----------------------------------------------
dagi 
-----
–sonli majlis bayoni) tasdiqlandi va chop etishga tavsiya etildi.  
 
Ilmiy kengash kotibi,  
f.f.d., prof. 
 
 
 
 
 
 
Z.O.Yuldashev 
 

 
4 
1-MA‟RUZA 
Mavzu: Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish 
Reja:  
1.«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining mohiyati va maqsadi. 
2.Xavf  tugrisida  tushuncha.  Xavfning  taksonomiyasi,  nomenklaturasi,    kvantifikatsiyasi  va 
identifikatsiyasi. 
3.Xavfsizlikni tizimiy taxlil kilish. Xavfsizlikning tizimiy taxlili xakida  tushuncha va uning 
maksadi. 
4.Sabab va xavf tizimi. 
5.Xayot faoliyati xavfsizligini boshkarish funksiyalari 
 
         Vatanimiz  Prezidenti  tomonidan  olib  borilayotgan  odilona  siyosat  tufayli  inson  manfaati, 
inson  qadriyati  eng  oldingi  o‗rindadir.  Asosiy  Qomusimiz  bo‗lgan  O‗zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasining  asosini  ham  inson,  uning  qadr-qimmati,  salomatligi  tashkil  etadi.  Insonning 
hayoti, yashashga bo‗lgan huquqi Konstitutsiya bilan muhofaza qilinadi. 
«Hayot  faoliyati  xavfsizligi»  fanining  umumiy  maqsadi-xavfsiz  kelajakni  ta‘minlash, 
iqtisodiy  masalalarni  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  bilan  chambarchas  bog‗langan  holda  olib 
borish, inson faoliyatining ishlab chiqarish jarayonidagi  faoliyati bilan chegaralanmasdan, uning 
xar  xil  tabiiy  va  tasodifiy  ofatlardan  saqlash  masallarini  o‗rganish  xisoblanadi.  Buning  asosida 
rivojlanishning  hamma  jarayonlarini  tekis  o‗sib  borishini  ta‘minlash,  umumbashariy  tabiiy 
zahiralarni  tejash,  texnologiyalarni  xavfsizlarini  tanlash,  tashqi  muhit  bilan  xavfsiz  muloqot 
qilishni  ta‘minlaydigan  etuk  kadrlarni  tayyorlash  masalalari  yotadi.  Bunda  e‘tiborni  hamma 
jabhalarda  bu  ishlarga  alohida  ahamiyat  beruvchi  rahbar  xodimlarni  tayyorlash  masalasiga 
ahamiyat berish zarurati ko‗rinadi. Xayot faoliyati xavfsizligi negizini uchta mustaqil fan tashkil 
qiladi:  mehnatni  muhofaza  qilish  (ishlab  chiqarish  sanitariyasi,  xavfsizlik  texnikasi,  mexnat 
qonuniyatlari,  yong‗in  xavfsizligi),  ekologiya-atrof-muhitni  muhofaza  qilish  va  fuqarolar 
mudofaasi (favqulodda xolatlar) fanlari. Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza 
qilishning  qonuniy  asosini  O‗zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi,  O‗zbekiston  Respublikasi 
Prezidentining  Farmonlari,  O‗zbekiston  Respublikasi  Qonunlari,  Vazirlar  Mahkamasining 
Qarorlari  va  Favqulodda  vaziyatlar  vazirining  ko‗rsatma  va  boshqa  tegishli  me‘yoriy  hujjatlari 
tashkil etadi. 
Hayotiy  faoliyat  xavfsizligi    fanining  diqqat  markazida  qo‗yilgan  maqsad  bu  insonni  jamiyat 
taraqqiyotidagi  roli.  Hayotiy  faoliyat  xavfsizligi  -  bu  har  qanday  sharoitdagi  inson  faoliyatidir. 
Ilmiy  texnik  rivojlanish  xayot  faoliyat  xavfsizligiga  bog‗lik  bo‗lgan  yangi  muammolarni 
keltirib  chikaradi.  Bu  masalalarni  xal  etish  ilmiy  tadkikot  natijalari  va  chukur  bilimlarni 
bulishni  takkoza  qiladi.  Tadkikot  natijalari  sanitariya  va  kurilish  normalarida,  aktlar,  koidalar 
xavfsizlik me‘yorlari, konunlashtirilgan aktlar va boshka materiallarda bayon etilgan. 
Hozirgi  zamon  ishlab  chikarishdagi  jarayonlarni  bajarishda  ko‗plab  mashina  va  uskunalar 
ishlatiladi. Ularga aloxida-aloxida xavfsizlik talablari ishlab  chikarilgan. SHu boisdan xayot 
faoliyati  xavfsizligi  masalalarini  qismlarini  o‗rganishda  xavf  paydo  bo‗lish  manbalari, 
ularning  qisqacha  xarakteristikasi,  insonga  ta‘siri,  muxofaza  yo‗llarini  ma‘ruza 
matnida  bayon  etish  lozim.  Xayot  faoliyat  xavfsizligi  fanini  urganishda  texnik,  fizik-
ximiyaviy,  tibbiy,  biologik,  kishlok  xujaligi,  xukukiy  va  boshka  fanlarning  yutuklariga 
asoslanish zarur. 
Unda  mehnat  muhofazasiga  qisqacha  kirish,  mehnat  qonunchiligi,  mehnat  gigienasi  va  sanoat 
sanitariyasi,  sexlarini  yoritish,  shovqin  va  titrash,  elektr  havfsizligi,  og‗ir  ko‗p  mehnatni 
mexanizatsiyalash,  korxona  xududini  obodlantirish,  yong‗in  havfsizligini  ta‘minlash  va  boshqa 
dolzarb muammolar o‗rganiladi. 
     Fanning vazifasi bo‗lajak mutaxassislarga xayot faoliyati va mehnat xavfsizligini ilmiy asosini 
o‗rganish,  ularga  ishlab  chiqarishda  sog‗lom  ish  sharoitini  yaratish,  shuningdek  ishlab 
chiqarishdagi xavfsizlikni ta‘minlashni o‗rganishdir. 
SHunday  kilib,  xayot  faoliyat  xavfsizligi  fani  barcha  konunlashtiruvchi  aktlar,  ijtimoiy-

 
5 
iktisodiy,  tadbirlar  tizimi  bo‗lib  insonni  ishga  kobiliyatligini,  sog‗ligini  va  xavfsizligini 
ta‘minlaydi. 
   Hayotiy  faoliyat  xavfsizligi-inson  faoliyatining  barcha  jabhalaridagi  xavfli  va  zararli 
omillardan tortib inson himoyasi muhofazasi nazariyasi va amaliyotini o‗z ichiga oluvchi ilmiy 
bilimlar  sohasi  sanaladi.  Hayotiy    faoliyat    xavfsizligi    vazifasi  xavflar  ta‘sir  etish  darajasini 
baholash, muxofazalash uchun qo‗llanadigan  vositalar,  yo‗l-yo‗riqlar,  qo‗llanmalar, usullarni 
ishlab chiqishni shakllantirishdan iborat. 
Fan  va  texnika  taraqqiyoti,  ijtimoiy  –  iqtisodiy  xavfsizlikni  oshirib,  shu  bilan  birga  aholi 
salomatligi  uchun  bo‗lganidek,  atrof-muhit  uchun  ham  xavfsizlikning  yangi  turlari  vujudga 
kelishiga  olib  keldi.  Xavfsizlik–tushunchasi  deganda  ishlash  davomida  insonga  ta‘sir  etuvchi 
xavfsizlikni va inson salomatligiga  ta‘sir etuvchi xolatdir. 
Butun  jahon  sog‗liqni  saqlash  tashkiloti  ma‘lumotlariga  ko‗ra,  hozirgi  paytda  baxtsiz 
hodisalar  oqibatidagi  o‗limlar  yurak-tomir  va  onkologik  kasalliklardan  keyin  3-o‗rinda  turadi. 
Agar  kasalliklardan,  asosan  katta  yoshdagi  kishilar  hayotdan  ko‗z  yumsa,  baxtsiz    voqealar 
natijasida  esa  mehnatga  layoqatlilar  asosan  halok  bo‗ladi.    SHikastlanish  –  2  yoshdan  41 
yoshgacha bo‗lgan insonlar o‗limining asosiy sababidan hisoblanadi. 
Insoniyat  vabo,  o‗lat,  chechak,  terlama  epidemiyalarini  engib  o‗tdi,  hayotini  uzaytirish 
usullarini izlamoqda, biroq baxtsiz hodisalar bilan samarali kurashishning uddasidan chiqmoqda. 
SHikastlanish hozirgi vaqtda haqiqiy ijtimoiy kulfat epidemiya ko‗lamiga tenglashdi. 
Hayotiy  faoliyat  –  inson  organizmidagi  murakkab  biologik  jarayon  bo‗lib,  salomatlik  va 
mehnatga layoqatni saqlash imkoniyatini beradi. 
Har qanday faoliyat salohiyati xavfli. Turli sabablarga ko‗ra, o‗lim holatlari ehtimoli bor. 
Baxtsiz hodisalar xarakteri                  
                       Ehtimolligi 
 
Avtofojea (halokat)   
 
        
      
             4000 dan 1 
Qulash  
 
 
 
 
 
      
10000 dan 1 
Alanga va yonuvchi moddalar ta‘siri  
      
             25000 dan 1 
Suvga cho‗kish 
 
 
 
 
 
 30000 dan 1 
O‗q otadigan qurollardan jarohatlar       
                         100000 dan 1 
Aviahalokatlar 
 
 
 
 
     
100000 dan 1 
Jismlarning qulashi   
 
 
     
            160000 dan 1 
Elektjarohat   
 
 
 
 
            160000 dan 1 
Uraganlar-bo‗ronlar   
    
    
 
            2500000 dan 1 
 
 
Xavf tugrisida tushuncha.  Xavfning taksonomiyasi, nomenklaturasi, kvantifikatsiyasi va 
identifikatsiyasi 
Xavf  -  xayot  faoliyati  xavfsizligining  asosiy  tushunchalaridan  biri  bo‗lib,  inson  faoliyati 
davrida  uning  sog‗ligiga  bevosita  yoki  bilvosita  zarar  keltiruvchi,  ya‘ni  ko‗ngilsiz  okibatlarga 
olib  keluvchi  xolat,  jarayon,  ob‘ekt  va  vositalardir.  Xavfni  xarakterlovchi  belgilar  soni  taxlil 
maksadiga bog‗liq holda ko‗payishi yoki kamayishi mumkin. SHu sababli, Ishlab chiqarishdagi 
xavfni  xarakterlovchi  belgilar  mexnat  xavfsizligi  standartlariga  muvofik  -  «xavfli  va  zararli 
ishlab  chikarish  omillari»  shaklida  talkin  kiladi.  Xavfli  va  zararli  omillar  ta‘sir  ko‗rsatish 
tabiatiga  ko‗ra  fizikaviy,  ximiyaviy,  biologik  va  psixofiziologik  omillarga    ajratiladi  Xavfli  va 
zararli omillarni ta‘siri natijasi jarohatlanish, og‗ir kasalliklar, avariyalar va ofatlar soni ortishini 
ko‗rsatadi.  Sanoat  ishlab  chiqarish  korxonalarida  barcha  xavfli  va  zararli  omillarni  kuzatish 
mumkin.  
Xavfli ishlab chiqarish omili – bu shunday omilki, uning ta‘siri ishlovchini jarohatga olib keladi. 
Zararli ishlab chiqarish omili ta‘siri kasallikka olib keladi.             
 
 
 

 
6 
Ishlab chiqarish omillari tasnifi  
Gr
up
pa
 
O
m
il
la
r 
                                               
                   Xavfli va zararli ishlab chiqarish omil  
Fizi
k 
 
 
M
ex
an
ik
 
Xarakatdagi mashina va mexanizmlar, mashinalarning harakatlanuvchi qismlari;  
xarakatlanuvchi maxsulotlar, materiallar, buziladigan uskunalar; 
Xav
o mux
it
i xolati
 
Ishchi zonasi xavosining ortiqcha changlangan va gaz bilan to‗yinganligi 
Xavoning ortiqcha yoki kam ionlashganligi 
uskuna va materiallar sirtlari  
Ishchi zonasi xavosi xaroratining past yoki yuqoriligi ; 
barometrik bosimining yuqori yoki pastligi yoki uning keskin o‗zgarishi 
xavoning namligining yuqori yoki kamligi; 
xavo xarakatining past yoki yuqoriligi 
SHov
qin
, 
vibrat
siya
 
ishlash joyida shovqinning yuqori darajasi 
vibratsiya  yuqori darajasi  
infratovush to‗lqinlar yuqori darajasi  
ultratovush yuqori darajasi 
Elek
tr
 
xav
fsi
zli
k 
elektr zanjirida quvvatlanish darajasining yuqoriligi  
elektromagnit nurlanishlarning yuqori darajasi  
elektr maydonining yuqori quvvatlanganligi 
magnit maydonining yuqori quvvatlanganligi  
Y
O
ru
g‘
la
n
g
a
n
li
k 
tabiiy yorug‗likning etishmasligi yoki yo‗qligi 
Ishchi zonasining etarli yorug‗lanmaganligi 
yorug‗likning yuqoriligi 
ultrabinafsha nurlanish yuqori darajasi 
infraqizil nurlanish yuqori darajasi 
Ishchi zonasida ionlashgan nurlanish yuqori darajasi  
 
 
 
 
Kimyov
iy 
 
odam 
organizmiga 
ta’siriga ko‘ra 
toksik; 
qitiqlovchi; 
sensibilovchi; 
kanserogen; 
mutagen; 
reproduktiv ta‘sirga ega; 
odam 
organizmiga 
Nafas olish yo‗llari; 
oshqozon-ichak trakti; 

 
7 
kirish yo‘l-
lariga ko‘ra 
Teri va shilliq qavvat orqali. 
 
Psixofi-
ziologik 
fizik 
zo‘riqishlar 
statik  
dinamik 
asab-psixik 
zo‘riqishlar 
aqliy zo‗riqish 
analizatorlarning zo‗riqishi 
mexnat turining bir xildaligi 
emotsional zo‗riqish 
Biologi
k 
Patogen mikroorganizmlar (bakteriya, virus, rikketsiya, spiroxeta, zamburug‗lar) 
xayot maxsulotlari 
SHunga  boglik  xolda  xavf  potensial  (yashirin)  va  real  turlarga  bo‗linadi.  Potensial  xavfni 
yuzaga,birinchi  navbatda  ishlab  chikarish  sharoitiga  bog‗iq  bo‗lib,  xavfni  yuzaga  keltiruvchi 
sabablar  orqali  baholanadi.  Xavf  tasirida  yuzaga  kelgan  baxtsiz  xodisalarning  sabablari  esa 
texnik-texnologik, sanitar-gigienik, tashkiliy va psixofiziologiya kabi turlarga bo‗linadi. 
Xavfning taksonomiyasi- bu uning kelib chikishi tabiati turi, okibatlari, tuzilishi insonga ta‘sir 
etish xarakteri va shunga o‗xshash belgilari asosida tasniflanishi bir sistemaga keltirilishidir. 
Umuman,  «taksonomiya»  murakkab  hodisalar  jarayonlar  tushunchalar  va  ob‘ektlarning 
tasniflanishi xamda bir sistemaga solinishi to‗g‗risidagi fan hisoblanadi. Xavf murakkab va ko‗p 
belgilarga  ega  tushuncha  bo‗lganligi  sababli,  uning  taksanomiyasini  inson  xayot  faoliyatini 
xavfsizligini  ta‘minlashda  xamda  xavf  tabiatini  chukurrok  o‗rganishda  muxim  rol  o‗ynaydi. 
Lekin,  xozirgi  vaktda  xavfning  takkomil,  to‗liq  taksonomiyasi  ishlab  chikilmagan.  SHunday 
bulsada  bu  borada  ma‘lum  darajada  ilmiy  ishlar  bajarilgan  bo‗lib,  xavfning  kuyidagi 
ko‗rinishdagi taksonomiyasi vujudga kelgan: 
-
 
xavfning yuzaga kelish tabiatiga ko‗ra: tabiiy,texnik, antropogen, ekologik, aralash; 
-
 
xavf ta‘sirida ko‗ngilsiz oqibatlarni yuzaga kelish vaqtiga ko‗ra:  
impulsiv,kumuletiv; 
-
 
lokalizatsiya bo‗yicha: litosfera, gidrosfera, atmosfera, kosmos bilan bog‗liq xavflar; 
-
 
yuzaga keluvchi okibatlar bo‗yicha: charchash, tolikish, zo‗rikish, kasallanish, shikastlanish, 
jaroxatlanish, avariya, yong‗in va boshqalar; 
-
 
keltirib chikaruvchi zararga ko‗ra: sotsial, texnik, ekologik; 
-
 
yuzaga kelish soxasi bo‗yicha: madaniy, maishiy, transport, yo‗l -transport, ishlab 
chikarish, xarbiy va boshkalar; 
-
 
xavfning tarkibi va tuzilishiga ko‗ra: oddiy va xosilali (yasamali), ya‘ni bir necha oddiy 
xavflar birikishi natijasida yangi, murakkab xavfning yuzaga kelishi; 
-
 
insonga ta‘sir etish xarakteriga ko‗ra: aktiv va passiv; 
Xavfli  faktorlar  belgilari  esa  aprior  va  aposterior  turlarga  bo‗linadi.  Aposterior  belgilarda 
xavfning izi, o‗rni koladi, ya‘ni xavf asosli buladi. 
Xavfning  nomenklaturasi.  Nomenklatura  -  ma‘lum  bir  belgilariga  kura  tartibga  solingan, 
sistemalashtirilgan nomlar, terminlar ruyxatidir. 
Xozirgi  vaktda  xavfning  alfavit  tartibidagi  nomenklaturasi  ishlab  chiqilgan  bo‗lib,  u    quyidagi 
ko‗rinishga egadir. 
Alkogol, anomal xarorat, anomal nisbiy namlik, anomal havo tezligi, anomal barometrik bosim, 
anomal  yoritilganlik,  anomal  ionlashgan  havo,  analizatorlarning  zo‗riqishi,  aylanish  va 
xarakatlanish  tezligi,  aqliy  zo‗rikish,  bosim  ostidagi  idishlar,  bug‗,  balandlik,  gazlar, 
gerbitsidlar,  gipodinamiya,  gipokineziya,  dinamik  zo‗rikish,  dorilar,  etarsiz  mustaxkamlik, 
yomg‗ir,  yopiq  xajm  (sig‗im),  yong‗in,  yong‗inga  xavfli  moddalar,  yorug‗lik  oqimining 
pulsatsiyasi,  zaharli  moddalar,  zanglash,  zaxarlanish,  issiq  yuza  (sirt),  infratovush, 
infraqizil  nurlar,  ishchi  xolat,  ishchining  noto‗g‗ri  xarakati,  kasalliklar,  kinetik  energiya, 
kishilarning  xato  xarakati,  lazer  nurlari,  mashina  va  mexanizmlarning  aylanuvchi  kismlari, 

 
8 
muz, 
magnit 
maydoni, 
makroorganizmlar, 
meteoritlar, 
mikroorganizmlar,   
momokaldirok, monotonlik, mashina va mexanizmlarning zo‗riqishi, 
nonormal  ruhiy  holat,  notekis  yuza,  olov,  portlovchi  moddalar,  pestitsidlar,  radiatsiya,  
rezonans,  suv,  suv  bosishi,  suv  toshqini,  sovuq  yuza  (sirt),  statik  zo‗riqish,  statik  elektr 
zaryadlari,  tugun,  toygok  (sirganchik)  yuza,  tuman,  to‗lqin  zarbasi,  tezlanish,  tolikish,  uchkun, 
uykusizlik,  ultratovush,  ultrabinafsha  nurlar,  xazonrezlik,  chukurlik,  chang,  charchash, 
shovqin,  elektr  yoyi,  elektr  toki,  elektr  maydoni,  emotsional  zo‗rizish,  yukoridan  kulash 
(yikilish),  yukori  ravshanliqdagi  yorug‗lik,  yukori  chastotali  tok,  yashin,  o‗tkir  predmetlar 
(tikonli,  uchli,  qirrali,  kesuvchi),  qasmoq,  qurol-yarog‗,  qor  bosishi,  qor  kuchishi,  quyosh 
aktivligi, quyosh zarbasi, xarakktlanuvchi predmetlar, xavoning gaz tarkibini buzilishi. 
Aniq  tekshirishlar  va  tadkikotlar  o‗tkazishda  aloxida  ob‘ektlar,    ishlab  chikarish,  sexlar,  ish 
joylari, ish jarayonlari, kasb turlari bo‗yicha xam xavf nomenklaturasi tuziladi. 
Xavfning  kvantifikatsiyasi.  Kvantifikatsiya-  sifat  darajasi  aniqlanadigan  va  baxolanadigan 
murakkab tushunchalarga sonli xarakteristika berish demaqdir. 
Kvantifikatsiyaning  sonli,  balli  va  boshka  usullar  qo‗llaniladi.  Xavfning  eng  keng  tarqalgan 
soniy baholash mezoni-tavakkal, tavakkalchilik, ya‘ni xavf-xatarga karshi bormoqdir. 
Soniy  baxolash  -  ma‘lum  davrdagi  faoliyat  davomida  yuzaga  kelgan  ko‗ngilsiz  oqibatlarni 
oldindan  ehtimol  qilingan,  sodir  bo‗lishi  mumkin  bo‗lgan  xavfga,  ko‗ngilsiz  okibatlarga 
nisbatidir. Tavakkalni aniqlashda okibatlarning sinfi ko‗rsatilishi lozim. 
Xavfning identifikatsiyasi. Xavf potensial, ya‘ni yashirin xarakterga ega. SHu  sababli, hayot 
faoliyat xavfsizligini ta‘minlashda xavfni oldindan aniqlash muxim rol o‗ynaydi. 
Identifikatsiya  -  xavfni  va  uning  soniy  hamda  vaqtli  ko‗rsatkichlarini  aniqlash  jarayoni  bo‗lib, 
uning  natijasida  xayot  faoliyat  xavfsizligini  ta‘minlashga  karatilgan  profilaktik  va  operativ 
tadbirlar ishlab chikiladi. 
Identifikatsiya  jarayonida  xavfning  nomenklaturasi,  xavfni  yuzaga  kelish  extimoli,  fazoviy 
koordinatalari,  xavf  tufayli  kutiladigan  zarar  va  boshka  parametrlar  aniklanadi.  Olingan 
natijalar asosida esa anik tadbirlar ishlab chikiladi. 
Potensial  xavf  yuzaga  keladigan,  amalga  oshadigan  sharoitlar  baxtsiz  hodisalarning  sabablari 
deyiladi.  Baxtsiz  hodisalar  turli  xil,  ya‘ni  jaroxatlar,  shikastlanishlar,  kasallanishlar  va  boshka 
ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin. 
Xavf,  sabab  va  okibat  -  baxtsiz  xodisalarni,  favkulodda  xolatlarni,  yong‗inlarni  va  shu  kabi 
boshka ko‗ngilsiz xodisalarni asosiy xarakteristikasi hisoblanadi. 
«Xavf - sabab - ko‗ngilsiz oqibatlar» - bu logik rivojlanish jarayoni bo‗lib, yashirin xavfni yuzaga 
chikishiga  xamda  real  zarar  keltirib  chikarishga  olib  keladi.  Ko‗rsatilganidek,  bu  jarayon  ko‗p 
sababli  hisoblanadi.  SHu  sababli  baxtsiz  hodisalarni  oldini  olishda  ularning  sabablarini 
aniklash muxim rol o‗ynaydi. 
Quyida yuqoridagi uchlikga doir misollar keltiramiz: 
Elektr toki (xavf) - qisqa tutashuv (sabab) - kuyish (okibat); 
Pestsidlar (xavf) - SHXV foydalanmaslik (sabab) - zaxarlanish (okibat). 
Insoniyatning  xar  kanday  faoliyati  potensial  xavfli  jarayondir.  Albatta,  bu  tasdik  aksiomatik 
xarakterda bo‗lsada, muxim metodologik axamiyatga egadir. 
Xavfsizlikni tizimiy taxlil kilish. Xavfsizlikning tizimiy taxlili xakida tushuncha va uning 
maksadi. 
Sistemali  taxlil  —  murakkab  muammolar,  jumladan,  xavfsizlik  sistemasi  bo‗yicha  karor 
tayyorlash va uni asoslash uchun foydalaniladigan metodologik vositalar majmuidir. 
Sistema-  o‗zaro  birikkan  komponentlar  majmui  bo‗lib,  ularning  o‗zaro  ta‘siri  natijasida 
ma‘lum bir maksad amalga oshiriladi,  ish bajariladi. 
Sistemaning  komponentlari  jumlasiga  material  va  ob‘ektlardan  tashqari  ularning  o‗zaro 
bog‗lanishi  xamda  ular  o‗rtasidagi  munosabatlar  xam  kiradi.  Har  kanday  soz  mashina  texnik 
sistemaga  misol  bo‗la  oladi.  Agar  sistemaning  bir  komponentini    inson  tashkil  etsa,  bunday 
sistema  «ergatik  sistema»  deb  ataladi.  Ergatik  sistemaga  misol  tariqasida  «inson-mashina», 
«inson-muxit», «inson-mashina-muxit», kabilarni keltirishimiz mumkin. 
Sistemani tashkil etuvchi elementlarni o‗ziga xos xususiyatlari bo‗lishi bilan bir katorda uning 

 
9 
o‗zini  xam  o‗z  xususiyati  mavjud  bo‗ladi.  Sistemada  vujudga  kelgan  xususiyat  uni  tashkil 
etuvchi elementlarning birortasida xam bo‗lmaydi. Masalan, yonuvchi modda- 
kislorod-yongin  manbasi  bitta  sistemani  tashkil  etadi.  Agar  ushbu  elementlardan  birortasi 
bo‗lmasa  yonish  jarayoni  yuzaga  kelmaydi.  Bu  erda  yonuvchi  modda  yonish  xususiyatiga, 
kislorod-yong‗inni yuzaga keltirish sharoitini yaratash xususiyatiga, manba esa yong‗inni amalga 
oshirish xususiyatiga ega. Albatta, bu sistemada ushbu elementlardan birortasining bo‗lmasligi, 
sistemani buzilishiga olib keladi, natija, maksad (ushbu kolatda-yonish) amalga oshmaydi. 
Xavfsizlikni sistemali taklilining asosiy maksadi ko‗ngilsiz okibatlar (baxtsiz xodisalar)ga olib 
keluvchi  sabablarni  aniklash  va  shu  asosida  ularni  kamaytirish  ehtimolini  ta‘minlovchi 
tadbirlar ishlab chikishdan iboratdir.