Dástan tuwralı ulıwma túsinik. Bul qaraqalpaq dástan- larınıń ishinde basqa dástanlar menen salıstırǵanda oǵada

Dástan tuwralı ulıwma túsinik. Bul qaraqalpaq dástan-
larınıń ishinde basqa dástanlar menen salıstırǵanda oǵada
az izertlengenleriniń birewi bolıp esaplanadı. Basqa dástanlar
sıyaqlı avtorı belgisiz bolıw menen bir qatar, qashan dóretil-
geni tuwralı da anıqlanǵan pikir joq. Dástandaǵı qaharman-45
lardıń tariyxta bolǵanlıǵın dálilleytuǵın ya awızeki, ya jazba
túrinde heshqanday maǵlıwmat joq. Geypara ádebiyatshıları-
mız dástannıń mazmunına, qurılısına, tiline tiykarlana otı-
rıp, «Alpamıs» dástanınıń izi menen jazılǵan, sońǵı waqıt-
larda, atap aytqanda, qaraqalpaq xalqınıń Túrkstannan
kóship kelip, Xorezmde jasaǵan waqtında dóregen dástan
degen pikirdi keltirse, al ayırımları ol Buxara aymaǵında
dóretilgen bolıwı kerek degen shamalawdı bildiredi.
Ulıwma shıǵarmanıń barlıq waqıyası boyınsha ol sońǵı
waqıtları dóretilgen, degen pikir durıslaw kórinedi.
Bunday dewimizge sebep, «Máspatsha»daǵı waqıyanıń
kompoziciyası da, unamlı, unamsız qaharmanlardıń minezle-
mesi de, olardıń taǵdiri de «Alpamıs» dástanı menen oǵada
jaqın. Dástanda ushırasatuǵın geypara qosıqlar tutası menen
«Alpamıs» dástanındaǵı qosıqlarǵa uqsas keledi. «Alpamıs»
dástanın XVI ásirden soń dóretildi dep qabıl etsek, eki
dástan arasındaǵı uqsaslıq «Máspatsha» dástanınıń sońǵı
dástan ekenligin ashıq kórsetedi.
Dástannıń ulıwma mazmunında kóshpeli sharwashılıq
turmıs emes, otırıqshı dıyqanshılıq turmıs tiykarǵı orındı
iyeleydi. Bóget, jap qazıw, júweri egis — diyqanshılıqqa tán
nárseler sóz etiledi. Qalıń malda, maldıń ornına aqsha al-
mastıradı, suwpı, iyshan sıyaqlı din iyeleri, meshit, medi-
rese salıw sóz etiledi, ruw bası feodaldıń roli basqa dás-
tanlardaǵıdan anaǵurlım ózgeshe kórsetilip, sońǵı waqıttaǵı
ruwshılıq turmısqa jaqın.
Bul jaǵdaylardıń barlıǵı derlik eń uzaq bolǵanda XVII
ásirdiń aqırındaǵı bergi qaraqalpaq turmısı ushın sıpatlı nár-
seler.
Shıǵarmadaǵı «nayıp, dáris, andan, kent, wáliyat, dúr-
min» sıyaqlı kóp ushırasatuǵın sózler de tiykarǵı faktler
bolıp xızmet ete almasa da, shıǵarmanıń sońǵı waqıtlarǵa
tiyisli ekenligin kórsetedi.
Usılarǵa qosa Ayparshanıń:
Amanda, gúmanda basımnıń sawı,
Keynimnen qalmadı qalmaqtıń jawı, —
degen sózin alsaq, dástandaǵı waqıyanı sheshiwshi qahar-
manlardıń da sońǵı waqıtta ómir súrgenligi anıq boladı. 46
Olay bolsa, usını sóz etiwshi dástannıń dóretiliw dáwiri de
sońǵı waqıtlarǵa tuwra keledi.
Qońsı xalıqlardıń ashıqlıq dástanlarınıń kópshiligi derlik,
(«Qız jipek» — qazaqsha, «Ǵárip ashıq», «Sayatxan-Hamra»
h.t.b.) sóz etetuǵın turmısına tiykarlanıp, basqa dástanlarǵa
salıstırılıp, sońǵı waqıtta dóretilgen dástanlar dep shamala-
nadı. Usı dástandaǵı bas qaharmanlar (ashıqlar) óz elinen
qız tappay, basqa ellerge ketip, qız qıdıradı hám sol eller-
den tabadı.
Tap usı sıyaqlı syujetlik baǵıt «Máspatsha» da bar. Más-
patsha ózine teń qızdı óz eli Keneges jurtınan, Xorezmnen
de tappay Tama eline ketedi. Bul jaǵday qońsı xalıqlar dás-
tanları sıyaqlı «Máspatsha»nıń dóretiliwin sońǵı ásirler dep
shamalawǵa múmkinshilik beredi.
Erterekte dóretilgen dástanlardıń kópshiligi qońsı xalıqlar-
dıń kópshiliginde bir-birine jaqın nusqada ushırasıp otıradı.
Al sońıraq dóretilgen dástanlarda bunday sıpatlar ushıras-
paydı.
Usı kózqarastan qaraǵanda da, «Máspatsha» dástanınıń
variantları basqa xalıqlarda barlıǵı tuwralı maǵlıwmat joq.
«Máspatsha»nıń dáwirin anıqlawda XIX ásirdegi ádebiy
shıǵarmalardıń óz avtorlarınıń saqlanıw máselesi de eske
alınıwı kerek.
Óytkeni, XIX ásirdegi shıgarmalardıń barlıǵınıń óz avtor-
ların saqlaǵan túrde bizge kelip jetiwi, eger «Máspatsha»
XIX ásirde dóretilgen bolsa, «Aqmaq patsha», «Bozataw»
hám taǵı basqalar sıyaqlı óz avtorın saqlawı kerek ǵoy —
degen pikir tuwıladı.
Minekey, usılardıń barlıǵın juwmaqlap aytqanda, dástan-
nıń dóretiliwi eń beri bolǵanda XVIII ásirde bolıp, XIX
ásirde kúshli ózgeriske ushıraǵan dep shamalaymız.
Usıǵan baylanıslı dástannıń dóretilgen ornın Túrkstan
dep, kúshli ózgeriske ushıraǵan ornın — Xorezm dep shama-
law maqul boladı.
Dástandaǵı sóz etiletuǵın hádiyselerdiń Shırshıq dáryası-
nıń boyındaǵı qaraqalpaqlardıń turmısı menen de tıǵız bay-
lanısı bar.
Dástannıń baslı qaharmanları. Dástanda qatnasıwshılar
kóp bolǵanı menen, olardıń barlıǵına birdey tamamlanǵan 47
obraz berilmegen, kópshiliginiń dástandaǵı waqıyaǵa qatnası
epizodlıq yamasa tolıq ayaqlanbaǵan sıpatqa iye, (Ábdikárim,
Labaq h.t.b.) geypara qaharmanlar bas qaharmanlardıń táǵ-
dirin ya awırlastırıw, ya jeńillestiriw ushın xızmet etedi
(Alańǵasar dáw, qalmaq, at seyisiniń anası).
Geypara qaharmanlar isi, minezi jaǵınan bir-birine jaqın
(Babaxan, Orazalı).
Sonlıqtan shıǵarmanıń barlıq qaharmanlarına baspa-bas
toqtamay-aq, tiykarǵıların, yaǵnıy unamlı obrazlar sıpatında
Máspatsha menen Ayparshanı, unamsız obrazlar sıpatında
Babaxan menen Hayarbabanı sóz etiwdiń ózi jetkilikli.
Máspatsha. Dástannıń atı da, waqıyası da usı Máspat-
shaǵa baylanıslı. Usınıń ózi-aq, onı dástanda sheshiwshi
orındı iyeleytuǵın tiykarǵı qaharman ekenin kórsetedi.
Máspatshanıń minezinen aldı menen kózge túsetuǵın bel-
gileri shın muhabbatı, sadıqlıǵı taza júregi, kúshli jigeri.
Xalıqtıń dástanda Máspatshanı unamlı qaharman sıpatında
súyiwiniń sebebi de onıń sol belgilerine tiykarlanadı.
Ol Tama eliniń qızı Ayparshanı súyedi, onı óz eline alıp
kiyatırıp kóp qıyınshılıqlarǵa ushırasadı, kóp sanlı jaw me-
nen urısadı, jeti jerinen oq tiyip, jeti jıl tawda sergizdan
boladı. Biraq óz súyiklisine bolǵan muhabbatına sadıq qaladı.
Máspatshadaǵı muhabbat turaqlı haqıyqıy gúressheń maz-
munǵa iye. Ol óz muhabbatına sadıq, onı qorǵaw, óz maq-
setine jetiw ushın kúsh te, qural da jumsap, batırlıq penen
gúrese aladı.
Sonlıqtan da, Hayarbabanı quwıp ketip, bir jaqtan Baba-
xan 18 mıń láshker menen kelip Ayparshanı alıp ketken
waqta, óz súyiklisinen ayırılǵan Máspatsha:
Jaǵamnan sel bolıp aqtı kóz jasım,
Yarımnan ayırılıp eńirer bul basım —
— dep zarlaw yamasa Majnun atqa ótinish aytıp qayǵısın
bólisiw menen ǵana shegaralanıp qalmaydı, al, «ya Ayparsha
yarımdı alıp qaytaman, ya jaw qolında ólip qaytaman» dep
jawǵa atlanadı, qaharmanlıq sawash júrgizip, jawdı qıradı.
Máspatshada óz súyiklisine bolǵan sadıqlıǵı, turaqlılıǵı
tiykarǵı orındı iyeleytuǵını durıs, biraq ol tek turaqlı ashıq
ǵana emes, al kúsh jigeri tolısqan batır bolıp ta esaplanadı. 48
Onıń kóp sanlı qalmaqqa jalǵız ózi toqtam beriwin aytpay-
aq, qalmaqtıń ardaqlaǵan Alańǵasar dáwiniń, ol jeti jerden
oq tiyip jatırǵanda qasına barıwǵa qorqıwınıń ózi joqarıda
aytqanımızǵa dálil boladı.
Máspatshadaǵı tiykarǵı belgi turaqlı ashıqlıq degennen,
ol ashıqlıqtı ayırımlap alıwǵa, Máspatsha ózinde bar bolǵan
batırlıqtı tek ashıqlıq jolında jumsaydı dewge bolmaydı.
Onıń yardı shın súye alǵan júregi, eldi de solay súye aladı,
elge túsken qıyınshılıqtıń ózine túskenin maqul kóredi.
Onıń aqırǵı ret Ayparsha menen elge ketip baratırıp,
qalmaqtıń sansız láshkerin kórgende; «bular az ǵana Kene-
ges elime barıp shawıp alsa, ádil er boldım ne, ya qara jer
menen teń boldım ne, usı jerde qalmaq penen urıs eteyin,
ya óleyin, ya qalmaqtı dinge endirip qaytayın» — dep aytqan
sózi de ondaǵı el súyiw sezimine baylanıslı.
Máspatshadaǵı ańqawlıq, isengishlik tikkeley aqılsızlıqtıń
belgisi emes, al aq kókirek, aq kewillilikti, ózi haqıyqattı
sóyleytuǵın, aldaw, hiyleni bilmeytuǵın joqarı adamgershilikli
adamnıń kórinisi.
Kóp sanlı Babaxanlar basqarǵan hayal-qızlarǵa kózqaras,
shańaraqta, muhabbatqa juwapkersizlik tán bolǵan sol dá-
wirde, óz súyiwshiligine turaqlı bolıw, turmısqa jeńil qara-
maw, hayal-qızlardıń adamgershilik qádirin tolıq túsiniw
hám húrmetlew, ulıwma alǵanda Máspatshanıń unamlı bel-
gisi, mine usılar.
ayparsha. Dástandaǵı barlıq waqıyaǵa Máspatshadan da
góre kóbirek qatnasatuǵın, unamlı qaharmanlardıń táǵdiriniń
jaqsı nátiyjege erisiwinde tiykarǵı orındı iyeleytuǵın Ayparsha.
Ayparshada Máspatshadaǵı unamlı belgilerdiń barlıǵı da;
turaqlı súyiwshilik te, óz muhabbatı, óz basınıń erki ushın
gúrese alatuǵın kúsh te, jiger de, batırlıq ta bar.
Ol tek sırtqı forma jaǵınan sulıw shıraydıń iyesi emes,
al ishki mazmun jaǵınan da sulıw, taza turaqlı hújdannıń,
parasatlı aqıldıń, jawıngerlik jigerdiń de iyesi.
Neshe jıl boyı el qıdırıp, óz teńin Máspatshanıń, onıń
júreginiń talaplarına tolıq juwap berip, Máspatshanı turaqlı
ashıq batır jigit dárejesine kótergen de, onıń usı belgileri.
Ózimniń teńim dep Máspatshaǵa qosılǵan Ayparsha,
Máspatsha menen birge talay qıyınshılıqqa dus keledi hám 49
oǵan qarsı gúresedi, biraq gúreste jeńilip eki ret jaw qolına
túsedi, kúshli jawdıń qolında qol-ayaǵı baylawlı, bası qa-
mawda ilajsız qaladı. Onı bendelikte uslaǵan Babaxan
da, Orazalı da, oǵan qayırqomlıq, saltanat ráhátin wáde
etip ózlerine qosılıwǵa usınıs etedi. Biraq buǵan Ayparsha
kelisim bermeydi. Óytkeni, oǵan xannıń saltanatı, ǵáziynesi,
baylıǵı qádirli emes, taza júrekli, sap hújdanlı insan menen
turmıs qurǵandı abzal biledi.
Babaxan menen Orazalı oǵan usınıs etip ǵana qoymas-
tan, eger kelisim bermese ólim qawpin de eskertip qoyadı.
Júregi qulshılıq, zulımlıq aldında bas iyiwshilikke qorqı-
nıshqa emes, erkinlikti súyiwshi sezimge tolı bolǵan qız,
ólim qáwpi aldında da aqılın joytıp baǵıtın ózgertpeydi, óz
súyiklisinen bas tartıp, basqalardıń ıǵbalına jıǵılmaydı.
Ol zulımlıqqa baǵınıw — ózińdi-óziń qorlaw, al óz baxtı
ushın gúresiw, baxıtlı ómir súriwge erisiw dep túsinedi.
Onıń bul seziminiń taǵı bir kúshli jeri, qıyınlıqqa qarsı
óz gúresiniń jeńisli bolıp shıǵıwına tolıq isengen túrde
háreket etedi. Shınında da istiń nátiyjesi Ayparsha oylaǵan-
day bolıp shıǵadı, ol alǵa qoyǵan maqsetine jetedi. Babaxan
ólimge húkim etken waqtında:
«Kelin bolıp túse almadım, Kenegestiń jurtına» dep ár-
mán etken Ayparsha:
Munnan barsań, mennen duwayı sálem,
Kórmesem de ırza bolsın ózime,
Qayın ata, qayın ana, tuwǵan eneme,
Munnan barsań mennen duwayı sálem,
Ózińniń teń joldas, jora dostıńa, —
deydi.
Ayparsha dástanda Máspatshanıń súyikli yarı, jawınger
joldası ǵana emes, aqılgóyi de bolıp kózge túsedi. Onıń:
Jaw aldında qasha górme ladanım,
Batır xalqı jawdan qashar bolar ma?
Jaw aldında sasa górme ladanım,
Izden kelgen dushpan kewlin ósirip, —
degen sózlerinde qanshelli parasatlılıq barlıqtı túsiniw qıyın
emes.
Ulıwma alǵanda Ayparsha menen Máspatsha ekewi bir
obrazdıń bir-birine uqsas eki jaǵı.
Hayyarbaba. Bul ulıwma dástanlarda, erteklerde ushırasa-
tuǵın xalıqtıń qálewli adamınıń jolına kesent jasaytuǵın
juwha, jádigóylerdiń ayrıqsha tipi. Bunı «Qırq qız» dástanın-
daǵı Arıslan menen qarındası Altınaydıń abırayın tógiwge
urınǵan Nadırshanıń malayı Qulımsay menen «Alpamıs»
dástanındaǵı Alpamıstı aldawlıq penen zindanǵa salatuǵın
sum Mástan kempir menen qatar qoyıwǵa boladı.
Onda mol turmıs tájiriybesi bar, Ayparshanıń da, Más-
patshanıń da barlıq jaǵdayın biledi.
Dástanda da Hayyarbaba ayıbına ılayıqlı tiyisli jazasın
aladı, islegen hiyleleri óz basına jetedi. Dástandı dóretken
xalıq Hayyarbabanı usınday ádil jazalaw arqalı «ózgege gór
qazba, óziń túseseń» demekshi boladı.
babaxan. Bul barlıq dástanlarda ushırasatuǵın zalım xan-
lardıń birewi bolıp, Hayyarbabaǵa oǵada jaqın. Ekewiniń
ayırması, Hayyarbabanıń hiyle menen islegen jaramsızlıǵın,
Babaxan kúsh, qural menen isleydi, birewi sum buzaqı
bolsa, birewi qara kúshine isengen topas zalım.
Babaxandaǵı aldı menen kózge túsetuǵın qásiyet xalıqtıń
qanın sorıp, jatıp isherlik, toyıp sekiriwshilik, aq-qaranı ayı-
ra almaytuǵın aqılsızlıq, xoshametke másiretuǵın jel ókpelik,
aytqan sózge aldı-artına qaramay ere beretuǵın ermeshi-