Dástan tuwralı ulıwma túsinik. Bul qaraqalpaq dástan- larınıń ishinde basqa dástanlar menen salıstırǵanda oǵada
Download 35.81 Kb.
|
1 2
Bog'liqDástan tuwralı ulıwma túsinik
Dástan tuwralı ulıwma túsinik. Bul qaraqalpaq dástan- larınıń ishinde basqa dástanlar menen salıstırǵanda oǵada az izertlengenleriniń birewi bolıp esaplanadı. Basqa dástanlar sıyaqlı avtorı belgisiz bolıw menen bir qatar, qashan dóretil- geni tuwralı da anıqlanǵan pikir joq. Dástandaǵı qaharman-45 lardıń tariyxta bolǵanlıǵın dálilleytuǵın ya awızeki, ya jazba túrinde heshqanday maǵlıwmat joq. Geypara ádebiyatshıları- mız dástannıń mazmunına, qurılısına, tiline tiykarlana otı- rıp, «Alpamıs» dástanınıń izi menen jazılǵan, sońǵı waqıt- larda, atap aytqanda, qaraqalpaq xalqınıń Túrkstannan kóship kelip, Xorezmde jasaǵan waqtında dóregen dástan degen pikirdi keltirse, al ayırımları ol Buxara aymaǵında dóretilgen bolıwı kerek degen shamalawdı bildiredi. Ulıwma shıǵarmanıń barlıq waqıyası boyınsha ol sońǵı waqıtları dóretilgen, degen pikir durıslaw kórinedi. Bunday dewimizge sebep, «Máspatsha»daǵı waqıyanıń kompoziciyası da, unamlı, unamsız qaharmanlardıń minezle- mesi de, olardıń taǵdiri de «Alpamıs» dástanı menen oǵada jaqın. Dástanda ushırasatuǵın geypara qosıqlar tutası menen «Alpamıs» dástanındaǵı qosıqlarǵa uqsas keledi. «Alpamıs» dástanın XVI ásirden soń dóretildi dep qabıl etsek, eki dástan arasındaǵı uqsaslıq «Máspatsha» dástanınıń sońǵı dástan ekenligin ashıq kórsetedi. Dástannıń ulıwma mazmunında kóshpeli sharwashılıq turmıs emes, otırıqshı dıyqanshılıq turmıs tiykarǵı orındı iyeleydi. Bóget, jap qazıw, júweri egis — diyqanshılıqqa tán nárseler sóz etiledi. Qalıń malda, maldıń ornına aqsha al- mastıradı, suwpı, iyshan sıyaqlı din iyeleri, meshit, medi- rese salıw sóz etiledi, ruw bası feodaldıń roli basqa dás- tanlardaǵıdan anaǵurlım ózgeshe kórsetilip, sońǵı waqıttaǵı ruwshılıq turmısqa jaqın. Bul jaǵdaylardıń barlıǵı derlik eń uzaq bolǵanda XVII ásirdiń aqırındaǵı bergi qaraqalpaq turmısı ushın sıpatlı nár- seler. Shıǵarmadaǵı «nayıp, dáris, andan, kent, wáliyat, dúr- min» sıyaqlı kóp ushırasatuǵın sózler de tiykarǵı faktler bolıp xızmet ete almasa da, shıǵarmanıń sońǵı waqıtlarǵa tiyisli ekenligin kórsetedi. Usılarǵa qosa Ayparshanıń: Amanda, gúmanda basımnıń sawı, Keynimnen qalmadı qalmaqtıń jawı, — degen sózin alsaq, dástandaǵı waqıyanı sheshiwshi qahar- manlardıń da sońǵı waqıtta ómir súrgenligi anıq boladı. 46 Olay bolsa, usını sóz etiwshi dástannıń dóretiliw dáwiri de sońǵı waqıtlarǵa tuwra keledi. Qońsı xalıqlardıń ashıqlıq dástanlarınıń kópshiligi derlik, («Qız jipek» — qazaqsha, «Ǵárip ashıq», «Sayatxan-Hamra» h.t.b.) sóz etetuǵın turmısına tiykarlanıp, basqa dástanlarǵa salıstırılıp, sońǵı waqıtta dóretilgen dástanlar dep shamala- nadı. Usı dástandaǵı bas qaharmanlar (ashıqlar) óz elinen qız tappay, basqa ellerge ketip, qız qıdıradı hám sol eller- den tabadı. Tap usı sıyaqlı syujetlik baǵıt «Máspatsha» da bar. Más- patsha ózine teń qızdı óz eli Keneges jurtınan, Xorezmnen de tappay Tama eline ketedi. Bul jaǵday qońsı xalıqlar dás- tanları sıyaqlı «Máspatsha»nıń dóretiliwin sońǵı ásirler dep shamalawǵa múmkinshilik beredi. Erterekte dóretilgen dástanlardıń kópshiligi qońsı xalıqlar- dıń kópshiliginde bir-birine jaqın nusqada ushırasıp otıradı. Al sońıraq dóretilgen dástanlarda bunday sıpatlar ushıras- paydı. Usı kózqarastan qaraǵanda da, «Máspatsha» dástanınıń variantları basqa xalıqlarda barlıǵı tuwralı maǵlıwmat joq. «Máspatsha»nıń dáwirin anıqlawda XIX ásirdegi ádebiy shıǵarmalardıń óz avtorlarınıń saqlanıw máselesi de eske alınıwı kerek. Óytkeni, XIX ásirdegi shıgarmalardıń barlıǵınıń óz avtor- ların saqlaǵan túrde bizge kelip jetiwi, eger «Máspatsha» XIX ásirde dóretilgen bolsa, «Aqmaq patsha», «Bozataw» hám taǵı basqalar sıyaqlı óz avtorın saqlawı kerek ǵoy — degen pikir tuwıladı. Minekey, usılardıń barlıǵın juwmaqlap aytqanda, dástan- nıń dóretiliwi eń beri bolǵanda XVIII ásirde bolıp, XIX ásirde kúshli ózgeriske ushıraǵan dep shamalaymız. Usıǵan baylanıslı dástannıń dóretilgen ornın Túrkstan dep, kúshli ózgeriske ushıraǵan ornın — Xorezm dep shama- law maqul boladı. Dástandaǵı sóz etiletuǵın hádiyselerdiń Shırshıq dáryası- nıń boyındaǵı qaraqalpaqlardıń turmısı menen de tıǵız bay- lanısı bar. Dástannıń baslı qaharmanları. Dástanda qatnasıwshılar kóp bolǵanı menen, olardıń barlıǵına birdey tamamlanǵan 47 obraz berilmegen, kópshiliginiń dástandaǵı waqıyaǵa qatnası epizodlıq yamasa tolıq ayaqlanbaǵan sıpatqa iye, (Ábdikárim, Labaq h.t.b.) geypara qaharmanlar bas qaharmanlardıń táǵ- dirin ya awırlastırıw, ya jeńillestiriw ushın xızmet etedi (Alańǵasar dáw, qalmaq, at seyisiniń anası). Geypara qaharmanlar isi, minezi jaǵınan bir-birine jaqın (Babaxan, Orazalı). Sonlıqtan shıǵarmanıń barlıq qaharmanlarına baspa-bas toqtamay-aq, tiykarǵıların, yaǵnıy unamlı obrazlar sıpatında Máspatsha menen Ayparshanı, unamsız obrazlar sıpatında Babaxan menen Hayarbabanı sóz etiwdiń ózi jetkilikli. Máspatsha. Dástannıń atı da, waqıyası da usı Máspat- shaǵa baylanıslı. Usınıń ózi-aq, onı dástanda sheshiwshi orındı iyeleytuǵın tiykarǵı qaharman ekenin kórsetedi. Máspatshanıń minezinen aldı menen kózge túsetuǵın bel- gileri shın muhabbatı, sadıqlıǵı taza júregi, kúshli jigeri. Xalıqtıń dástanda Máspatshanı unamlı qaharman sıpatında súyiwiniń sebebi de onıń sol belgilerine tiykarlanadı. Ol Tama eliniń qızı Ayparshanı súyedi, onı óz eline alıp kiyatırıp kóp qıyınshılıqlarǵa ushırasadı, kóp sanlı jaw me- nen urısadı, jeti jerinen oq tiyip, jeti jıl tawda sergizdan boladı. Biraq óz súyiklisine bolǵan muhabbatına sadıq qaladı. Máspatshadaǵı muhabbat turaqlı haqıyqıy gúressheń maz- munǵa iye. Ol óz muhabbatına sadıq, onı qorǵaw, óz maq- setine jetiw ushın kúsh te, qural da jumsap, batırlıq penen gúrese aladı. Sonlıqtan da, Hayarbabanı quwıp ketip, bir jaqtan Baba- xan 18 mıń láshker menen kelip Ayparshanı alıp ketken waqta, óz súyiklisinen ayırılǵan Máspatsha: Jaǵamnan sel bolıp aqtı kóz jasım, Yarımnan ayırılıp eńirer bul basım — — dep zarlaw yamasa Majnun atqa ótinish aytıp qayǵısın bólisiw menen ǵana shegaralanıp qalmaydı, al, «ya Ayparsha yarımdı alıp qaytaman, ya jaw qolında ólip qaytaman» dep jawǵa atlanadı, qaharmanlıq sawash júrgizip, jawdı qıradı. Máspatshada óz súyiklisine bolǵan sadıqlıǵı, turaqlılıǵı tiykarǵı orındı iyeleytuǵını durıs, biraq ol tek turaqlı ashıq ǵana emes, al kúsh jigeri tolısqan batır bolıp ta esaplanadı. 48 Onıń kóp sanlı qalmaqqa jalǵız ózi toqtam beriwin aytpay- aq, qalmaqtıń ardaqlaǵan Alańǵasar dáwiniń, ol jeti jerden oq tiyip jatırǵanda qasına barıwǵa qorqıwınıń ózi joqarıda aytqanımızǵa dálil boladı. Máspatshadaǵı tiykarǵı belgi turaqlı ashıqlıq degennen, ol ashıqlıqtı ayırımlap alıwǵa, Máspatsha ózinde bar bolǵan batırlıqtı tek ashıqlıq jolında jumsaydı dewge bolmaydı. Onıń yardı shın súye alǵan júregi, eldi de solay súye aladı, elge túsken qıyınshılıqtıń ózine túskenin maqul kóredi. Onıń aqırǵı ret Ayparsha menen elge ketip baratırıp, qalmaqtıń sansız láshkerin kórgende; «bular az ǵana Kene- ges elime barıp shawıp alsa, ádil er boldım ne, ya qara jer menen teń boldım ne, usı jerde qalmaq penen urıs eteyin, ya óleyin, ya qalmaqtı dinge endirip qaytayın» — dep aytqan sózi de ondaǵı el súyiw sezimine baylanıslı. Máspatshadaǵı ańqawlıq, isengishlik tikkeley aqılsızlıqtıń belgisi emes, al aq kókirek, aq kewillilikti, ózi haqıyqattı sóyleytuǵın, aldaw, hiyleni bilmeytuǵın joqarı adamgershilikli adamnıń kórinisi. Kóp sanlı Babaxanlar basqarǵan hayal-qızlarǵa kózqaras, shańaraqta, muhabbatqa juwapkersizlik tán bolǵan sol dá- wirde, óz súyiwshiligine turaqlı bolıw, turmısqa jeńil qara- maw, hayal-qızlardıń adamgershilik qádirin tolıq túsiniw hám húrmetlew, ulıwma alǵanda Máspatshanıń unamlı bel- gisi, mine usılar. ayparsha. Dástandaǵı barlıq waqıyaǵa Máspatshadan da góre kóbirek qatnasatuǵın, unamlı qaharmanlardıń táǵdiriniń jaqsı nátiyjege erisiwinde tiykarǵı orındı iyeleytuǵın Ayparsha. Ayparshada Máspatshadaǵı unamlı belgilerdiń barlıǵı da; turaqlı súyiwshilik te, óz muhabbatı, óz basınıń erki ushın gúrese alatuǵın kúsh te, jiger de, batırlıq ta bar. Ol tek sırtqı forma jaǵınan sulıw shıraydıń iyesi emes, al ishki mazmun jaǵınan da sulıw, taza turaqlı hújdannıń, parasatlı aqıldıń, jawıngerlik jigerdiń de iyesi. Neshe jıl boyı el qıdırıp, óz teńin Máspatshanıń, onıń júreginiń talaplarına tolıq juwap berip, Máspatshanı turaqlı ashıq batır jigit dárejesine kótergen de, onıń usı belgileri. Ózimniń teńim dep Máspatshaǵa qosılǵan Ayparsha, Máspatsha menen birge talay qıyınshılıqqa dus keledi hám 49 oǵan qarsı gúresedi, biraq gúreste jeńilip eki ret jaw qolına túsedi, kúshli jawdıń qolında qol-ayaǵı baylawlı, bası qa- mawda ilajsız qaladı. Onı bendelikte uslaǵan Babaxan da, Orazalı da, oǵan qayırqomlıq, saltanat ráhátin wáde etip ózlerine qosılıwǵa usınıs etedi. Biraq buǵan Ayparsha kelisim bermeydi. Óytkeni, oǵan xannıń saltanatı, ǵáziynesi, baylıǵı qádirli emes, taza júrekli, sap hújdanlı insan menen turmıs qurǵandı abzal biledi. Babaxan menen Orazalı oǵan usınıs etip ǵana qoymas- tan, eger kelisim bermese ólim qawpin de eskertip qoyadı. Júregi qulshılıq, zulımlıq aldında bas iyiwshilikke qorqı- nıshqa emes, erkinlikti súyiwshi sezimge tolı bolǵan qız, ólim qáwpi aldında da aqılın joytıp baǵıtın ózgertpeydi, óz súyiklisinen bas tartıp, basqalardıń ıǵbalına jıǵılmaydı. Ol zulımlıqqa baǵınıw — ózińdi-óziń qorlaw, al óz baxtı ushın gúresiw, baxıtlı ómir súriwge erisiw dep túsinedi. Onıń bul seziminiń taǵı bir kúshli jeri, qıyınlıqqa qarsı óz gúresiniń jeńisli bolıp shıǵıwına tolıq isengen túrde háreket etedi. Shınında da istiń nátiyjesi Ayparsha oylaǵan- day bolıp shıǵadı, ol alǵa qoyǵan maqsetine jetedi. Babaxan ólimge húkim etken waqtında: «Kelin bolıp túse almadım, Kenegestiń jurtına» dep ár- mán etken Ayparsha: Munnan barsań, mennen duwayı sálem, Kórmesem de ırza bolsın ózime, Qayın ata, qayın ana, tuwǵan eneme, Munnan barsań mennen duwayı sálem, Ózińniń teń joldas, jora dostıńa, — deydi. Ayparsha dástanda Máspatshanıń súyikli yarı, jawınger joldası ǵana emes, aqılgóyi de bolıp kózge túsedi. Onıń: Jaw aldında qasha górme ladanım, Batır xalqı jawdan qashar bolar ma? Jaw aldında sasa górme ladanım, Izden kelgen dushpan kewlin ósirip, — degen sózlerinde qanshelli parasatlılıq barlıqtı túsiniw qıyın emes. Ulıwma alǵanda Ayparsha menen Máspatsha ekewi bir obrazdıń bir-birine uqsas eki jaǵı. Hayyarbaba. Bul ulıwma dástanlarda, erteklerde ushırasa- tuǵın xalıqtıń qálewli adamınıń jolına kesent jasaytuǵın juwha, jádigóylerdiń ayrıqsha tipi. Bunı «Qırq qız» dástanın- daǵı Arıslan menen qarındası Altınaydıń abırayın tógiwge urınǵan Nadırshanıń malayı Qulımsay menen «Alpamıs» dástanındaǵı Alpamıstı aldawlıq penen zindanǵa salatuǵın sum Mástan kempir menen qatar qoyıwǵa boladı. Onda mol turmıs tájiriybesi bar, Ayparshanıń da, Más- patshanıń da barlıq jaǵdayın biledi. Dástanda da Hayyarbaba ayıbına ılayıqlı tiyisli jazasın aladı, islegen hiyleleri óz basına jetedi. Dástandı dóretken xalıq Hayyarbabanı usınday ádil jazalaw arqalı «ózgege gór qazba, óziń túseseń» demekshi boladı. babaxan. Bul barlıq dástanlarda ushırasatuǵın zalım xan- lardıń birewi bolıp, Hayyarbabaǵa oǵada jaqın. Ekewiniń ayırması, Hayyarbabanıń hiyle menen islegen jaramsızlıǵın, Babaxan kúsh, qural menen isleydi, birewi sum buzaqı bolsa, birewi qara kúshine isengen topas zalım. Babaxandaǵı aldı menen kózge túsetuǵın qásiyet xalıqtıń qanın sorıp, jatıp isherlik, toyıp sekiriwshilik, aq-qaranı ayı- ra almaytuǵın aqılsızlıq, xoshametke másiretuǵın jel ókpelik, aytqan sózge aldı-artına qaramay ere beretuǵın ermeshi- Download 35.81 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
1 2
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling