Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

35 Okeaniya davlatlariga iqtisodiy geografik tavsif.
Okeaniya — Tinch okeanning markaziy va gʻarbiy qismlaridagi orollar toʻdasi. 28°25’ shahrik. bilan 52°30’ j.k.lar va 130° shq. u. bilan 105° gʻ.u.lar oraligʻida. Gʻarbiy qismi Avstraliya va Malay arxipelagiga yondosh. Okeaniya Avstraliya bilan bir qitʼa hisoblanadi. Orollarning umumiy maydoni 1,26 mln. km², shuning 80% Yangi Gvineya va Yangi Zelandiya orollariga toʻgʻri keladi.
Okeaniyani, odatda, 3 qismga boʻladilar: Melaneziya, Mikroneziya va Polineziya. Orollar suv osti tizmalari yoki marzalarining tepalaridir. Avstraliyaga yaqin joylashgan yirik orollar (Melaneziya, Yangi Zelandiya) esa materik orollar. Vulkan orollariga Gavayi, Samoa, Markiz, Jamiyat, Kuk, Tubuai orollari, Pasxa orol va boshqa kiradi. Okeaniyaning eng baland nuqtasi (Jaya togʻi, 5029 m) Yangi Gvineyaning shim.-gʻarbida joylashgan. Gʻarbiy Mikroneziya, Melaneziya va Yangi Zelandiya orollarining yer yuzasi togʻlik. Sharkiy Mikroneziya va Polineziya orollari mayda marjon atollaridan iborat. Gʻarbiy Mikroneziya va Melaneziya orollari bur-mali choʻkindi svitalar, intruziv va, ayniqsa, effuziv jinslardan tuzilgan boʻlib, Tinch okean tubining gʻarbiy chekkasidagi alp geosinklinalida joylashgan. Bu orollar mezozoy va kaynozoyda burmalangan ulkan tizmalarning suv ustidagi qismlaridir. Bu yerdagi hozirgi zamon vulkanizmi va zilzilalar togʻ hosil boʻlish harakatining davom etayotganligidan darak beradi. Tinch okean markaziy qismidagi orollar neogen oxiri — antropogen boshida yoriklar boʻylab oqib chiqqan bazaltli vulkan tizmalaridir. Gavayi, Samoa, Markiz, Jamiyat, Kuk, Tubuai orollari, Pasxa va boshqa mayda orollar vulkan natijasida hosil boʻlgan. Pekin koʻpgina vulkan choʻqqilari suv ostida boʻlib, ularning usti marjon bilan qoplangan. Marshall, Karolina, Gilbert, Ellis, Tokelau, Feniks, Layn, Tuamotu, Nauru, Oshen va boshqa mayda orollar marjon orollaridir. Okeaniyada foydali qazilmalardan koʻproq nikel, fosfat, neft, oltin, kumir, mis uchraydi. 31 mln. kishi (2001, Avstraliya bilan birga). Okeaniyaning tub joy aholisi 4 yirik guruhga boʻlinadi: papuaslar, melanezlar, polinezlar va mikronezlar. Okeaniyaga yevropaliklar kela boshlagan vaqtda (16-asr boshi) u yerda taxminan 3,5 mln. aholi yashar edi. Begunoh oʻldirish, chetdan olib borilgan yuqumli kasalliklar va boshqa natijasida aholi keskin kamaygan. 19-asr oxiri va 20-asr boshiga kelib aholi soni yana tez oʻsa boshladi. Okeaniyada irqi, tili, tarixi va madaniyati jihatidan oʻzaro keskin farq qiluvchi xalqlar yashaydi. Ularni son jihatidan 2 qism-ga: mahalliy aholi va koʻchib borgan aholiga boʻlish mumkin. Okeaniyaning mahalliy aholisi polineziya, melaneziya va mikroneziya antropologik tiplarga mansub. Mahalliy aholining bir qismi malay-polinez tillarida, boshqa qismi papua tillarida soʻzlashadi. Papua tillari bir necha guruhlarga boʻli-nadi. Lekin Okeaniya xalqlarining til guruhlari ularning mavjud etnik va madaniyati jihatidan yaqinligiga toʻla muvofiq emas. Etnografik adabiyotlarda ularni koʻpincha tarixi va madaniyati oʻxshash oblastlar boʻyicha guruhlashtiradilar. Okeaniyaning mahalliy boʻlmagan xalqlari ingliz-yangi zelandiyalik, fransuz (Yangi Kaledoniya), amerikalik, yapon va filippinlik (Gavayi orollari), qind (Fiji orollari) va boshqalardan iborat. Diniy jihatdan Okeaniya aholisining koʻpchiligi xristian. Okeaniya Tinch okeanining janubi-g‘arbiy va markaziy qismlarida joylashgan orollar guruhidan tashkil topgan bo‘lib, uning umumiy maydoni – 1,26 mln km.kv.ni tashkil etadi. Mazkur mintaqada 11 mln kishidan ortiq aholi istiqomat qiladi. Uning tarkibida 40 ga yaqin turli davlat, mamlakat va hududlar mavjud bo‘lib, ularning 13 tasi mustaqil davlat hisoblanadi. Okeaniya siyosiy xartasida 1 federativ davlat (Mikroneziya Federativ shtatlari), 1 ta monarxiya davlati (Tonga) va turli davlatlarning qator mustamlaka hududlari (masalan: Amerika Samoasi, Guam, Kingmen rifi (AQSH), Pitkern (Buyuk Britaniya), Norfolk, Ashmor va Kartye orollari (Avstraliya), Fransuz Polineziyasi, Yangi Kaledoniya (Fransiya) va b.) mavjud. Okeaniya davlatlari tarkibiy jihatdan Melaneziya, Polineziya va Mikroneziya mintaqalariga ajratiladi. Relyef xususiyatiga ko‘ra, Okeaniya kontinental, marjon va vulqon kelib chiqishiga ega orollardan tarkib topgan. Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya (orolning sharqiy qismi Okeaniya tarkibiga kiradi), Yangi Kaledoniya kabi yirik orollar kontinental xususiyatga ega. Ular umumiy Okeaniya hududining 87% ni egallaydi. Tog‘li relyefga ega, maydoni nisbatan yirik orollar, asosan, mintaqaning janubi-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lsa, qolgan kichik va mayda orollar Tinch okean akvatoriyasida keng maydonda tarqoq ravishda joylashgan. Tinch okean akvatoriyasining 1/3 qismini Okeaniya orollari tashkil qiladi. Okeaniya davlatlari orasida Yangi Zelandiya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra oldingi o‘rinda turadi. Rivojlanish xususiyatiga ko‘ra "ko‘chirilgan kapitalizm” davlati hisoblangan ushbu davlat ikkita yirik (Shimoliy va Janubiy orollar) va 700 dan ortiq kichik orol lardan tashkil topgan. Hududining 75% i dengiz sathidan 2000 m balandda joylashgan bo‘lib, hududida mineral resurslardan oltin, kumush, tabiiy neft, ko‘mir, turli rangli metallar tarqalgan. Suv resurslariga bilan yetarlicha ta’minlangan bo‘lib, bu yerda 40 dan ortiq daryo va 3280 ta ko‘llar mavjud. Iqtisodiyoti rivojlanishida bu yerda tarqalgan to‘q qo‘ng‘ir, sariq-qo‘ng‘ir, tog‘ tipli tuproqlar katta ahamiyatga ega. 2 mln gektarga yaqin o‘rmon hududlari ham bor. Shu bilan birga tabiiy rekreatsion resurs imkoniyatlari yuqori. Iqtisodiyoti industrial tipda bo‘lgan Yangi Zelandiya sanoatida konchilik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va oziq-ovqat tarmoqlari yaxshi rivojlangan. Chorvachilikda sut chorvachiligi va qo‘ychilik, dehqonchilikda esa bog‘dorchilik va uzumchilik asosiy qishloq xo‘jalik sohasi hisoblanadi. Transportida quruqlik transport turlari bilan birga dengiz transportining ahamiyati katta. Oklend (Yangi Zelandiyaning yagona millioner shahri), Gamilton, Vellington shaharlarini davlatning eng yirik iqtisodiy markazlari sifatida ko‘rish mumkin. Okeaniya mamlakatlari mustamlakachilari hukmronligi natijasida vaqt o'tishi bilan ular qishloq xo'jaligi va sanoat xom ashyosini u yerdan eksport qiladigan metropoliyalarning xom ashyo qo'shimchalariga aylandi. Va yuqorida aytib o'tilganidek, hozirgi vaqtda ko'plab mamlakatlar o'z-o'zini boshqarishni olgan yoki erishgan bo'lsa-da, ularning iqtisodiy va ijtimoiy qulligi davom etmoqda, ammo neokolonializm shaklida. Mamlakatlarning iqtisodiy qoloqligi, iqtisodiyotni moliyalashtirish uchun mablag‘ etishmasligidan foydalanib, monopoliya birlashmalari, Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiyaning yakka tartibdagi tadbirkorlari o‘z kapitallarini o‘zlari uchun foydali bo‘lgan tarmoqlarni rivojlantirishga yo‘naltiradilar. Chet el kapitalistlarini mineral xom ashyo, tropik qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar ham jalb qiladi: kokos xurmo mevalari, kofe, kakao loviyalari, banan; baliq boyligi, iqtisodiyotning juda foydali sektorini rivojlantirish imkoniyati - va yana ko'p narsalar. Va ular bu erda o'rmonlarni rivojlantirishni tashkil qiladilar, tog'-kon korxonalarini yaratadilar, baliqchilik qiladilar, transport va kommunikatsiyalarni rivojlantiradilar, aerodromlar va pristanlar, savdo korxonalari, mehmonxonalar va sayyohlik markazlari quradilar
Okeaniyaning zamonaviy iqtisodiyoti turli xil ijtimoiy tuzilmalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Aksariyat mamlakatlarda iqtisod orol aholisining oʻz ehtiyojlari uchun tropik turlari yetishtiriladigan, oz sonli parranda va chorva mollari boqiladigan oʻzboshimcha yoki yarim tomorqa xoʻjaliklariga asoslangan. Bu xo‘jaliklarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bir qismi sotiladi. Ko'pgina mamlakatlarda arzon ishchi kuchidan foydalanadigan yirik kapitalistik plantatsiyalar mavjud. bu xo'jaliklarning bir qismi mustamlakachilar tomonidan tub aholi tomonidan tortib olingan yerlarda yaratilgan. Endi jahon bozorida talab katta bo‘lgan hindiston yong‘og‘i palmalari, banan va boshqa ekinlar mevalari yetishtiriladigan bu yirik kapitalistik korxonalar nafaqat alohida fermerlar, balki monopoliya uyushmalariga ham tegishli. Ikkinchisi hosilni saqlash, uni qayta ishlash va sotishni amalga oshiradi. Shuningdek, ular kichik fermerlarga yerni ijaraga berishadi. Kapitalistik plantatsiya iqtisodiyoti va tashqi dunyo bilan iqtisodiy aloqalar rivojlanishi bilan an'anaviy mahalliy iqtisodiyotda chuqur o'zgarishlar ro'y berdi. Mahalliy aholi orasidan mayda ijarachi dehqonlar paydo bo'ldi, rivojlanish kuchaydi tovar-pul munosabatlari. Biroq, hozirgi kunga qadar mahalliy aholining muhim qismi iqtisodiyotning tovar sektoriga jalb qilinmagan. Okean mamlakatlari tashqi savdoni asosan Avstraliya, Yangi Zelandiya, AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya bilan olib boradi. Yuqorida aytib o'tilganidek, bu davlatlar Okeaniyadan mineral xomashyo, turli qishloq xo'jaligi mahsulotlarini eksport qiladi, u erdan sanoat va oziq-ovqat mahsulotlarini import qiladi. Shunday qilib, u yirik kapitalistik davlatlarning iqtisodiy ekspansiyasi uchun kanallardan biri bo'lib qolmoqda. Quyidagi jadvalda 70-yillarning oxirlarida Okeaniyaning ayrim davlatlarining tashqi savdodagi ishtiroki (%) ko'rsatilgan. Okeaniya davlatlarining qaramligi yirik kapitalistik kuchlardan savdo sohasida, shuningdek, xorijiy kapitalning ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayotining barcha sohalariga kirib borishi orol davlatlarining iqtisodiy mustaqilligiga erishishga to'sqinlik qiladi, ularning suverenitetiga tahdid soladi. Bu esa okeanik davlatlarni iqtisodiy va ijtimoiy qoloqlikni birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan bartaraf etish va barcha uchun umumiy muammolarni hal qilish uchun birlashish yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi.