Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 5. Xet tili hám ádebiyatı qaldıqları. Xurriy tásiri
Xettlerdiǹ diniy ádebiyatlarında áyyemgi Kishi Aziya aymaǵındaǵı túrli mádeniy dástúrlerdiń óz-ara baylanısları haqqında maǵlıwmat berilgen. Xett dini hám mifologiyası Xettlerdiǹ materiallıq tariyxınada, ásirese áyyemgi Xett dáwirinde júda úlken rol oynaǵan. Xettler haqqındaǵi jazba materiallar salıstırmalı túrde az bolıp tabıladı. Olardıń rituallıq háreketlerinde xett qudaylarına, xett tilinde shaqırıqları bar. Boǵozkóy arxivi tekstlerindegi bir neshe oǹlaǵan sonday úzindiler Xett tili haqqındaǵı maǵlıwmatlarımızdıǹ tiykarǵı deregi esaplanadı. Bunnan tısqarı, bir neshe bilingler bar, mısalı, eramızǵa shekemgi 1250 jılda dúzilgen lawazımlar haqqında dizimi bolıp, olar eki tilde kórsetilgen. Xetti tilinde jazılǵan tekstlerdiń kópshiligi Jańa Xett patshalıǵı dáwirine tiyisli bolıp, biraq olardıń bir bólegi Áýýemgi Xett patshalıǵı dáwirine tiyisli bolıp esaplanadı. Olar menen islesıwdi qıyınlasturatuǵın tek ǵana olardıń bólekleniwi emes. Olar xetti tili ólik til bolǵan dáwirde Xett ulamaları tárepinen jazıp alınǵan. Mexanikalıq jazıspalar sebepli kóplegen qáteler hám qayta kórip shıǵıwlar júz berdi. Bilingler de onsha járdem bermeydi, sebebi olardıń derlik barlıǵı kishi kólemge iye hám bunnan tısqarı, xett tilindegi tekst xetti tiliniń qayta gúrrińi bolıp tabıladı. Házirge shekem xett tekstleri qıyın oqıladı hám tek 150 ge jaqın sóz isletiledi. Qısqa xett tekstlerinde, tek xett adamlarınıǹ hám qudaylarınıń atları, sonıń menen birge, toponimler málim. Xett tilindegi ayırım sózler xetti tilinen kelip shıǵıwı múmkin. Tariyxshı kózqarasınan, temir sóziniń xett dep esaplanıwı júda áhmiyetli bolıp tabıladı.
Bunday sheklengen materiallar menen de, Xettlerdiǹ alǵashqı tariyxınıaǵı róli haqqında áhmiyetli juwmaqlar shıǵarıw múmkin. Ásirese, Xettlerdiǹ Arinne qalasınıń dúbeley hám quyash qudayınıǹ kultları Xettlar menen baylanıslı. Belgili Telepin ańızı da Xettlerdan kelip shıqqan. Áyyemgi Xett ádebiyatınıń áhmiyetli bólegin Xettdan alınǵan transkripciyalar quraydı dep aytıladı.
Orta Xett patshalıǵınan baslap, ásirese, Jańa Xett patshalıǵı dáwirinen baslap, Xett dininde xurriylerge tiyisli elementler úlken orın iyelep basladı. Bul dáwirdegi Xett diniy ádebiyatınıń ahmiyetli bólegin xurriy ádebiyatı quraydı («Ullikummi qosıǵı», «Kumarbi dastanı»). Xettler xurriylerden tek ǵana olardıń ańız hám ideyaların ózlestirmegen, bálki olar arqalı Mesopotamiya xalıqlarınıń bay mádeniy dástúrlerin qabıl etkenler (mısalı, Boǵozkóyda «Gilgamish» dástanınıń xett hám xurriy awdarmalarınıń úzindileri tabılǵan ). Jańa Xett patshalıǵı Kishi Aziyanıń qubla-batıs bólegi, Liviya, úlken siyasiy hám mádeniy áhmiyetke iye bolǵan.