Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2 Avesto
Iranlıqlardıń dinin hám áyyemgi ótken zamandı úyreniw ushın Avesto ulıwma atı astında birlesken zardushtiylerdiń múqaddes kitapları úlken áhmiyetke iye.Avesto az-azdan, uzaq waqıt dawamında qáliplesken.Onıń quramına kirgen dóretpelerdiń geyparaları ásirler dawamında awızsha túrde uzatılǵan, basqaları bolsa tek kanondı jazıp alıw hám jırlaw waqtında jaratılǵan. Dástúrge kóre, “Avesto”nıń Arshakiyler dáwirinde (shama menen eramızǵa shekemgi 100-jıllar ) jazıp alınǵanı haqqında maǵlıwmat berilgen, biraq bul baspa saqlanıp qalmaǵan. Keyin Avesto 4-5-ásirlerde Sasaniy patshalari dáwirinde zardushtiy ruxaniyları tárepinen toplanıp, kanonizatsiya etilgen hám jazıp alınǵan.Onı jazıp alıw ushın arnawlı jaratılǵan pahlaviy jazıwına tiykarlanǵan álippe.“Avesto” shıǵarması jazılıp atırǵan waqıtta onıń tili ólik bolǵan hám tekst degi qáteler xatkerler onıń mánisin mudamı da túsinip jetpegenligin kórsetedi.Shrifttiń ózi avestosha sóylew dawısın málim dárejede buzǵan. Buǵan sonı qosımsha qılıw kerek, bizgeshe jetip kelgen " Avesto" qoljazbaları tek XI-XIV ásirlerge tiyisli hám pútkil áyyemgi kanonni óz ishine almaydı. Onıń tórtten úsh bólegi onıń dáwirine jetip barmaǵan, dep iseniledi. “Avesto” tekstin tiykarlap beriw quramalı ilimiy mashqala bolıp, Evropada onı úyreniw dástúri eki júz jıldan artıqlaw bolǵanına qaramay, “Avesto”nıń kóplegen bólimleriniń talqını hám awdarmaları tartıslı. Házirgi formada Avesto tómendegi bólimlerden ibarat : Yasna, videvdat (vendidad), Yashti hám visprat (vis-aldın ). Yasna - bul eń zárúrli liturgik háreketlerge joldas bolǵan liturgik tekstler kompleksi. Yasnanıń bólek bólegi Gaty-17 maqtaw qosıǵıları bolıp tabıladı (248 báyit). Olardıń avtorlıǵı Zardushttıń ózine (Zardusht) tiyisli.Ghat tili arxaik bolıp, olar eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi yarımına tuwrı keledi.NS. Zaratushtra iskerliginiń sánesi elede tartıslı. Avestoning úshinshi bólegi - Yashti - áyyemgi Iran qudaylarına (Mitra, Anaxita, verethragna, Fravash hám basqalar ) qaratılǵan diniy maqtaw qosıqlar úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Yashtlar, tap Ghatlar sıyaqlı, “Avesto”nıń birneshe basqa bólimleri de uzaq waqıt dawamında yad alınıp, áwladdan-áwladqa sol tárizde ótip kelgen. Olarda Iran qáwimleriniń eramızdan aldınǵı 1-mıń jıllıqqa tiyisli eń áyyemgi, astriyǵa shekem bolǵan ańız hám sıyınıwları saqlanıp qalǵan.e., áyyemgi Iran epik qosıqlarınıń transkripsiyası hám hákis-sesleri.videvdat óziniń tiykarǵı bóleginde keyingi waqıtqa belgi etedi hám dástúr quramların óz ishine aladı. Sonıń menen birge, ol jaǵdayda Iran jerleriniń baslanıwı, patsha Jamshid húkimranlıǵı hám basqalar haqqındaǵı ańız hám ráwiyatlar aytılǵan. Videvdat zardushtiylik diniy komandasınıń úrp-ádetleri, ırımları, kóz-qarasların úyreniw ushın qımbatlı derek esaplanadı. Visprattıń mazmunı Yasna menen qońsılas bolıp, liturgik tekstler, sıyınıwlar hám sıyqırshılıqlar kompleksin ańlatadı. “Avesto”nıń bul tiykarǵı bólimlerine tutas diniy mazmundaǵı kishi tekstler - parsısha “Kishi Avesto” dep atalatuǵın dóretpeler hám kanonga kiritilmegen avesto tilindegi qatar dóretpeler
188
189 ELAM HAM MIDIA