Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 5. «Avesto» hám buddizm dástúrlerinen alınğan mağlıwmatlar

Házirgi zaman ádebiyatında “Avesto” mağlıwmatlarınan eramızğa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi yarımındağı Orta Aziya jámiyetiniń ekonomikalıq turmısı, social múnásibetleri hám ideologiyasınıń mánisin qayta qurıwda keń paydalanıladı. NS. (Ahamaniylardan aldınğı dáwir). Sovet tariyxıy ádebiyatında zorastrizm Orta Aziyada tuwılğan, degen pikir húkimran, biraq bul juwmaqti biykarlap bolmaydı. Mısalı, Siston jáne onıń átirapındağı aymaqlardı (Arqa Iran) zorastrizmniń watanı dep esaplaw ushın jeterli sebepler bar. Ne bolğanda da, “Avesto”dan Oraylıq Aziyanıń áyyemgi tariyxın jarıtıwshı estelik retinde paydalanıw óz aldına itibar talap etedi.
Áyyemgi Oraylıq Aziyada buddizm keń tarqalğan. Usınıń sebebinen, onıń xalıqları tariyxına tiyisli ayırım mağlıwmatlardı hár qıylı tábiyattağı buddizm jazıwlarınan alıw múmkin. Bul buddizm dástúrleri eki taypağa bólinedi: 1) tikkeley Orta Aziya xalıqları menen baylanıslı; 2) Orta Aziyanıń ayırım aymaqları húkimranlığında bolğan kushan patshaları haqqinda, lekin olar haqqında óz aldına eslep ótilmegen.
Birinshi túrdegi mağlıwmatlar, tiykarınan, buddizmniń Orta Aziyada tarqalıwı jáne onıń bul jerden Shığısqa, atap aytqanda, Qıtayğa tarqalıwı menen baylanıslı. Mısalı, «Mahavamsa» Ceylon jılnamasında «dono Mahadeva» Ceylonğa patsha Duttagamaniń dáwirinde (shama menen eramızğa shekemgi 101-77-jıllar) Pallavabhogga mámleketinen kóplegen buddist monaxlar menen kelgenligi haqqında xabar berilgen... Ayırım izertlewshilerdiń bul jerde Parfiya názerde tutılğan dep esaplaydı, sol sebepli biziń aldımızda Parfiya aymağında buddizmniń tarqalıwınıń eń áyyemgi dálilleri bar.Buddizm táliymatınıń Qıtayğa kirip keliwi hám kúsheyiwinde Orta Aziyadan kelgenler (parfiylar, soğdlar, baqtriyalılar) úlken rol oynağan.Buddist missionerler arasında belgili shaxslar, atap aytqanda, Arshakidler úyiniń shahzadası bar edi.Olardıń iskerligi buddist jazıwlarında (sonday-aq Qıtay tilinde) túrlishe sáwlelendirilgen.Bul materiallardı úyreniw sizge Orta Aziyanıń ózinde materiallıq jağday haqqında ayırım mağlıwmatlardı alıw imkaniyatın beredi.
Ekinshi túrdegi mağlıwmatlar, tiykarınan, Kushan patshasi Kanishka atı menen baylanıslı.Onıń buddizmniń qáwenderi retindegi roli buddizm dástúrlerinde de aytıp ótilgen.Atap aytqanda, ol tórtinshi Buddistler keńesi jumısına basshılıq etkeni málim.Bul dástúr biziń aldımızda Qıtay, Tibet, Soğd hám Uyğır tekstlerinde ushıraydı.