Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 3. Qıtay derekleri

Orta Aziyanıń áyyemgi tariyxın úyreniwde Qıtay derekleri málim dárejede úlken rol oynaydı (eramızğa shekemgi 2-ásir).Qıtay avtorları, ádette, áyyemgi dáwirlerge qarağanda, Oraylıq Aziyadağı jağday haqqında jaqsı mağlıwmatqa iye edi.Qıtaydıń batısqa ekspansiyasınıń rawajlanıwı Arqa Túrkstan hám Orta Aziyanıń ózinde de jağdaydı tuwrı biliw zárúrligin tuwdırdı.Orta Aziya xalıqları haqqındağı birinshi isenimli mağlıwmat imperator U-Di (eramızğa shekemgi 140–86) tárepinen jiberilgen «Batısqa» birinshi Qıtay elshixanası basshısı Chjan Cyandan alınğan.Bul mağlıwmatlar 2-ásir aqırı – 1-ásir baslarında jasağan ullı Qıtay tariyxshısi Sima Czyannıń «Tariyxıy jazıwlar» (Shi-czi) 123-babı tekstine tiykar boldı.Olar Qıtaydıń Ferğanağa júrisi (eramızğa shekemgi 2-ásir aqırı) qatnasıwshılarınıń rásmiy esabatı hám gúrrińleri, materialları menen toltırılğan. Keyingi dáwir ushın Ban Gu (? - 92) tárepinen jazılğan «Xannıń úlken úyi tariyxı» (Cian-Xanshu) da tap sonday áhmiyetke iye. Sima Ciandan alınğan materiallarğa bul jerde Qıtay húkimeti ıqtıyarına túsken jańa mağlıwmatlar (tiykarınan eramızğa shekemgi 1-ásir) qosılğan. Aqıbetde, Den Xua (eramızdıń 5-ásiriniń birinshi yarımında jasağan) jazğan «Kishi Xan úyi tariyxı»da (Xuxansyu) eski mağlıwmatlardan tısqarı (tiykarınan eramızdıń 2-ásirine tiyisli) materiallar da qosılğan.
Eramızğa shekemgi sońğı ásirlerdegi Qıtay tariyxı - jańa dáwirdiń birinshi ásirlerdi xunlarğa qarsı gúres penen toltırılğan. Sol sebepli de Qıtaydıń rásmiy tariyx tanıwshılığında tek ğana xunlardıń ózleri emes, al qońsılasları hám qarsılasları da júdá úlken qızığıwshılıq oyatqan.Atap aytqanda, xunlar hám yuedjiler ortasındağı soqlığıslar, yuedjilerdiń batısqa kóshiwi, olardıń Ámiwdáryanıń orta ağımı boylap aymaqlardı basıp alıwları jeterli dárejede tolıq kórsetilgen. Qıtaydıń «imperatorlıq» mápleri tariyxıy jazıwlarda tekğana aktual áskeriy-siyasiy waqıyalar emes, al Orta Aziyadağı túrli xalıqlardıń geografiyalıq sharayatı, turmıs tárizi, ekonomikalıq iskerligi, siyasiy shólkemi haqqında da mağlıwmatlar da bar. Tariyxıy bólimler zamanagóy tariyxshılar ushın júdá zárúrli bolğan haqıyqıy «áskeriy-statistikalıq» xarakteristikalar menen toldırıladı.Túrli dáwirdegi dóretpelerdi salıstırıw Oraylıq Aziyadağı áskeriy-siyasiy jağdaydıń ózgerisler dinamikasın ashıp beriwge múmkinshilik beredi.Solay etip, Shiczi hám Cyanxanshu (sonıń menen birge, Xouxanshu) mağlıwmatların salıstırıw tiykarında Yuedjidiń qublağa az-azdan kirip barıw proccesin oyda sáwlelendiriw múmkin.Birinshi jağdayda, Yuedjiler Ámiwdáryanıń arqa jağasında bekkem ornalasadı, qubla jağadağı aymaqlar bolsa tek olarğa baylanıslı boladı, ekinshiden, Yuedji húkimdarınıń rezidenciyası dáryanıń qubla jağasında jaylasqan.Qıtay derekleri geyde bizge xalıq awızeki dóretpesi arqalı jetedi.Bul Mode-Chanyu haqqındağı kóplegen belgili xabarlardıń xarakteri.Qıtay derekleri Kushanlar saltanatınıń qıyın proccesi hám dáslepki tariyxın túsiniw ushın zárúrli bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge, Qıtay dereklerine túsindirme beriwde olardıń ayırım ayrıqsha qásiyetlerin esapqa alıw kerek.Olardan birinshisi, sırt el atların hám atamaların Qıtay tiline ańlatıw qıyınlığı.Sol sebepten, Grek-Baqtriyanı wayran etken kóshpeli xalıqlar haqqındağı Qıtay hám áyyemgi esteliklerdi uyqastırıw mashqalası jáne de quramalasadı. Tağı bir zárúrli jağday - waqıt ótiwi menen Qıtaysha belgiler dawısınıń ózgeriwi, bul kóbinese izertlewshini qıyın jağdayğa salıp qoyadı, sebebi ayırım atlar hám atamalar áyyemgi Qıtay tilinde qanday aytılğanı hám soğan uyqas túrde qandaylığın anıqlaw ańsat emes. Olardı basqa tillerde jazılğan tekstlerden málim bolğan atlar hám atamalar menen salıstırıw qanshelli durıs.Aqıbette, Qıtay rásmiy ideologiyasınıń tiykarğı principlerin (tariyx tanıwshılıqta da óz sawleleniwin tapqan) esapqa alıw zárúr. Qıtay ideologiyası civilizaciya tımsalı retindegi «Orta imperiya»nıń «varvarlar» álemine (Qıtaylar hám Orta Aziya xalıqları kózqarasınan) jabayı tábiyat álemine turaqlı qarsılıq kórsetiwge tiykarlanğan edi. Bul koncepciya tekğana Qıtay menen qońsılas xalıqlardıń etikası hám úrp-ádetleri xarakteristikalarında óz sáwleleniwin tappağan, al kóbinese tariyxıy haqıyqattıń tuwrıdan-tuwrı buzılıwına alıp keldi.Mısalı, rásmiy tariyxtanıwshılıqta (házirgi dáwirge shekem) shet ellilerdiń imperator sarayına barıwı vassal múnásibetlerdiń ańlatpası retinde qaralıp kelgen.