Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 6. Numuzmatikalıq derekler

Numuzmatikalıq materiallardan tek Iskender Zulqarnayn dáwirinen baslap Oraylıq Aziya tariyxına tiyisli derek retinde paydalanıw múmkin. Bul jerde darikler hám shekeller bar ekenligi haqqındağı kemnen-kem mağlıwmatlar isenimsiz bolıp tabıladı. Biraq bul mağlıwmatlar tastıyıqlansa da, báribir, bul teńgeler sanı sonshelliaz, hátteki bunıń menen Ahamaniyler dáwirindegi Orta Aziyada pul aylanisi bar ekenligi haqqında aytip bolmaydı.
Iskender Zulqarnayn dáwirinde teńge basıp shığarıw menen baylanıslı mashqala jáne de qıyın bolğan.Hámmege málim bolğanınday, Iskender Baqtriya paytaxtı - Baktrax qalasında teńge basıp shığaratuğın úy soqtırğan, biraq onıń teńgeleri júdá kem ushıraydı. Iskenderdiń pul jumısınıń tásirin Iskender teńgeleriniń túrin kóshiretuğın «varvar eliklewleri»nıń payda bolıwı tiykarında shamalaw múmkin, biraq jağday Salavkiylar patshalarınıń birinshi teńgeleri de Iskender teńgelerine uqsas bolıwı isti quramalastıradı, sol sebepli bul «varvar eliklewleri» ushın qanday teńgeler «prototip» bolıp xızmet etkenin anıqlaw qıyın.
Grek-Baqtriya teńgeleri izertlew ushın keń material beredi. Bul jerde qıyınshılıq sonnan ibarat, óz teńgelerin basıp shığarğan húkimdarlar sanı jazba dereklerden málim bolğan húkimdarlar sanınan bir neshe ese kóp bolğanında. Sonıń sebebinen Grek-Baqtriyanıń siyasiy tariyxın qayta tiklewge urınıslar, tiykarınan, numuzmatikalıq mağlıwmatlarğa tiykarlanadı: málim bir patsha múlki quramına kirgen aymaqlar puldıń tarqalıw aymaqların úyreniw tiykarında anıqlanadı; húkimranlıq dáwiri hám dinastiya qatarlarınıń xronologiyalıq izbe-izligi tiykarınan teńge túrlerin salıstırıw negizinde tiklenedi hám tağı basqa.
Usınıń sebebinen áyyemgi Orta Aziya tariyxınıń basqa máselelerin sheshiwde grek-baqtriya teńgelerinen paydalanıw jáne de mashqalalı.Bul waqıt ushın qosımsha materiallar «varvar eliklewleri» dep ataladı. Olardan tariyxıy derek retinde paydalanıw ájayıp teńgelerdiń barlıq «eliklewleri»ne birdey qollanılıwı múmkin bolğan jeterli qatań principler menen belgilenedi:
1) «Varvar eliklewleri»n basıp shığarıw mudamı pul aylanisi rawajlanğan jámiyettiń siyasiy shegaralarınan sırtta boladı;
2) Túrli «varvar eliklewleri» gruppaları óz aymaqların qatań tárizde anıqlawı, húkimet (basqarıw yamasa dástúr) óz tásirin saqlap qalğan shegaralardı, bul eliklewlerdiń shártli bağdarın belgilep beretuğın shegaralardı, yağnıy siyasiy shegaralardı belgilewi kerek;
3) «Varvar eliklewleri» tek ğana ekonomikalıq emes, al social rawajlanıwdıń da arnawlı bir basqıshına sáykes keledi. Bunday jámiyet ádetde patshalardı emes, al basshılardı biledi; aqsúyekler ajıralıp turar edi, biraq ele klasslarğa anıq bóliniw joq; bunday jámiyette qala turmısı jaman rawajlanğan hám ayrıqsha jazba til joq boladı.
Bul principlerge kóre, Orta Aziya aymağındağı Grek-Baqtriya patshaları hám jergilikli qáwimler ústemlikleri ortasındağı shegaralardı yamasa Grek-Baqtriyadağı kóshpeliler jeńiliwinen keyin payda bolğan túrli múlk shegaraların anıqlawğa kóplegen urınıslar boladı. Solay etip, anıq kórinip turğanınday, qubla Ózbekstan hám Tájikstan qublasında eki zona ajıratılğan: birinde Evkratid baspasına eliklengen teńgeler, ekinshisinde – Gelioklge eliklengen teńgeler. Bul analizler tiykarında Qıtay derekleriniń bes yuechji múlkine tiyisli mağlıwmatları menen bóliwge háreket etiledi.
Biraq, «varvar eliklewleri» analizi júdá quramalı.Varvar teńgeleriniń birinshi úlgileri, olardıń prototiplerine jaqın, sol sebepli «eliklew»dıń dáslepki baspaları hám grek-baqtriya teńgeleri ortasında anıq parıqtı seziw qıyın.Bunnan basqa da, «varvar eliklewleri» arasında bólek shıqqanların xronologiyalıq tarqalıwı túpkilikli tiptiń buzılıw dárejesi menen belgilenedi.Prototipten barğan sayın uzaqlasıp baratırğan bunday teńgeler shınjırın jaratıw qıyın hám sub'ektiv bolıp tabıladı.
Keyingi basqıshtı analiz qılıw azmaz ańsatlaw - jergilikli óz betinshe shıqqan teńgeler payda bolıwı, misli eliklew basqıshınan ósip keledi. Ayırım jağdaylarda aldınğı túrler ózgeriwsiz qaladı, lekin olarğa tamğa yamasa jergilikli ańız (mısalı, Evtidem tetradraxmaları tipindegi dáslepki soğd teńgeleri) qosıladı, al basqalarında jańa baspalar tek jergilikli «varvar»ğa salıstırğanda dawam etiw waqtın ashıp beredi. Solay eken, Girkod teńgeleri hám oq jayshı súwreti túsirilgen dáslepki soğd teńgeleri Antiox birinshi draxmalarınıń jergilikli eliklewleriniń dawamı, dáslepki Xorezm teńgeleri Evkratid tetradraxmaları eliklewlerine barıp taqaladı hám tağı basqa.
Bulardıń barlığı, yağnıy bul dáwirdegi Orta Aziya teńgelerin úyreniw, házirde Grek-Baqtriya qulağannan keyingi hám Kushanlar patshalığı payda bolğanğa shekem bolğan eń tiykarğı waqıyalar haqqında ulıwma qabıl etilgen súwretlew házirshe joq ekenin bildiredi. Jazba dereklerdiń jetispewi numuzmatikalıq dereklerdiń informaciya mazmunın keskin azaytadı.
218

219Awılxojalıǵı ásbap-úskeneleriboyınshaizertlewlerjúdá zárúrli, biraqházirgeshekemjúdá kemzattabılǵan.Ásirese, OraylıqAziyanıń túrliregionlarındaǵı temirmiynetquralları haqqındaǵı maǵlıwmatlarqızıq. Solayeken, eramızǵashekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshiyarımındaolaraldıńǵı aymaqlarda, bronzahámtas ásirindebolsa, awılxojalıǵı tereń dástúrlergeiyebolmaǵanshetaymaqlardakeń tarqalǵan. Chustmádeniyatı esteliklerinde, mısalı, 800 danaǵashekemtasoraqtabılǵan.

Awılxojalıǵı ónimlerinqaytaislewqurallarınbólistiriwboyınshaqızıqlı baqlawlaralıpbarıldı.Eramızǵashekemgi 1-mıń jıllıqtataspenenmaydalaǵıshlardándiusaqlawushınisletiledi. Eramızǵashekemgi 1-mıń jıllıqbaslarındabirinshiretdigirmantasları paydabolıp, olartiykarınanrawajlanǵansuwǵarıwdıyqanshılıǵızonasındaqollanılabaslandı.
Suwǵarıwsistemalarınıń ózin úyreniwnátiyjesindezárúrlijuwmaqlarshıǵarıwmúmkin.Olareń kópXorezmde úyreniledi.OrtaAziyanıń birqatarbasqaaymaqlarında (ásirese, Baqtriya, Soǵd, Marǵiyanada) olardı úyreniwge «úzliksizsuwǵarıwtásiri» tosqınlıqjasapatır, bunıń nátiyjesindekeyingidáwirdegisuwǵarıwimaratları aldınǵı dáwirqaldıqlarınwayranetken. Suwǵarıwsistemalarınıń izlerinanalizqılıwarnawlı birjámiyetrawajlanıwınıń ulıwmatendenciyasınanıqlawushınzárúrlibolıptabıladı, sebebisuwǵarılatuǵınmaydanlardıń kóbeyiwiyamasaazayıwı buǵansebepbolǵanzárúrliprocesslerdi (siyasiytarawdıń ishindeyamasasırtında) kórsetedi.Xorezmdearxaikalıqdáwirdiń aqırınakelipmagistralkanallardıń ulıwmauzınlıǵı 120-150 kmge, Kushanlardáwiriniń aqırınakelipbolsa 250-300 kmgejetkenligi, shubhasız, Xorezmniń ulıwmarawajlanıwınandárekberedi. Suwǵarıwsistemalarınqurıwtexnikası boyınshabaqlawlardazárúrli áhmiyetkeiyebolıp, áyyemgidáwirdiń aqırınakelipgidrotexnikalıqprinciplerhaqqındaǵı bilimlerdiń artıwınkórsetedi.Atapaytqanda, Xorezmmaterialı sonı kórsetedi, magistralkanallartarayıp, lekintereńlesip, tarmaqkanalları magistralkanallardantuwrı múyeshastındaemes, al ótkirmúyeshastındashıǵıpketipatır, qorǵawbógetleriqurılıpatırhámtaǵı basqa... Bulardıń barlıǵı ulıwmaalǵandawaqıt ótiwimenenjámiyetsuwdanda, insanmiynetinendepuxtahámaqılǵasaypaydalanıwdı úyrengeninkórsetedi.Bulbarlıqmateriallar, etnografikalıqmaǵlıwmatlarhámbasqajámiyetlerden ózxojalıqlarınsuwǵarıwtiykarındaalınǵanhújjetlidereklerdiń (ÁyyemgiBobil, PtolemeyEgipetihámbasqalar) kombinaciyası qurılıshámsaqlawushınzárúrbolǵaninsanmiynetimuǵdarın úyreniwimkaniyatınberedi. Suwǵarıwsistemalarınıń tártibi, buljumıspenenshuǵıllanatuǵınjámáátlerdiń shólkemlestirilgentábiyatı hámjámiyettiń sociallıq-ekonomikalıqsharayatlarınatiyisliayırımjuwmaqlarshıǵarıwimkaniyatınberedi.
Arxeologiyalıqmateriallar ónermentshiliktiń tábiyatı hámrawajlanıwdárejesinbahalawushıneń zárúrliderekesaplanadı. Ónermentlertárepinenislepshıǵarılǵanbuyımlar (qural, zergerlikbuyımları, ásbap-úskeneler, teńgelerhámbasqalar) da, ónermentshilikustaxanaları qaldıqları datekserilipatır. Keramika ónermentshiligi ásiresetolıq úyrenilgen.Mısalı, OrtaAziyanıń qublasındaǵı gúzeshilikti úyreniw (atapaytqanda, texnikalıqqurallarjárdeminde) eramızǵashekemgi úshinshiekinshi ásirlerdeonı islepshıǵarıwtexnologiyasında (shiyki ónimtayarlawdıń jańausılları, gonchardsheńberiniń jańatúrleri, angobirdiń jańausılları hámbasqalar) sezilerli ózgerislerjúzberipatır. Itimal, texnologiyadaǵı bul ózgerislerellinizmniń dáslepkidáwirindebuljergekóshipkelgengreklertásirimenenbaylanıslı.Eramızǵashekemgi 1-mıń jıllıqaqırındaǵı ılaydanislengenkeramikapechlerde, mıń jıllıqtıń birinshiyarımınatánbolǵanpechlerden.
Gúzeshilikislepshıǵarıworaylarınıń jaylasıwınanalizqılıw, gúzeshilik ónermentshiligi, tekqalalarda ǵanatoplanbaǵan, albirqatarorınlarda, awıllıqjerlerde ılaydanislengenkeramikapechlerbarekeninkórsetedi.
Basqa túrdegi ónermentshilik boyınsha materiallar az. Áyyemgi Marıdaǵı metal ustaxanası úyrenilgen sanawlı ónermentshilik ustaxanalarınan biri bolıp tabıladı. Bul jerde bir xojalıq kompleksi sheńberinde bir qansha ónermentshilik qaldıqları: metallǵa qayta islew (eritiw, quyılıw, altın jalatıw hám basqalar), súyekke naǵıs oyıwshılıǵı, quramalı oq jay soǵıw hám aqırında, toqıwshılıq kórkem óneriniń qaldıqları tastıyıqlanǵan. Itimal, bul jaǵdayda biz mámleket (patsha) ekonomikası menen shuǵıllanamız, onıń ushın bir orında bir neshe ónermentshiliktiń kombinaciyası da xarakterli bolıp tabıladı.
Tovar-pul múnásibetleriniń rawajlanıwın túsiniw ushın ónermentshilik aymaqları hám individual ónermentshilik ustaxanaların úyreniw de zárúrli áhmiyetke iye.Sońǵı Parfiya dáwirindegi Marını úyreniwde arqa qala dárwazalarında jaylasqan kvartal úyrenilgen.Bul kvartaldaǵı hár bir kishi turaq-jayda kvartal xalqınıń mútajliklerinen kóre kóp muǵdarda qol digirmanları tabılǵan.Bul jerden kishi bahadaǵı kóp muǵdarda bronza teńgeler de tabılǵan. Izertlewshiler bul tawılǵan nárselerdiń barlıǵınan dándi maydalawǵa arnalǵan ónermentler aymaǵı degen juwmaqqa keldi.
Orta Aziyanıń túrli regionlarına tán bolǵan xalıq punktleri máselelerin sheshiwde arxeologiyalıq materiallar áhmiyetli.Bul tolıq arxeologiyalıq kartalardı dúziw, málim bir aymaqtaǵı barlıq esteliklerdi bekkemlew hám túrli taypadaǵı esteliklerdi keń kólemli qazıw jumısların birlestiriwdi talap etedi.Ókinish penen aytamız, Orta Aziyanıń áyyemgi hesh bir qalasında, onıń materialları tiykarında tariyxıy hám sociologiyalıq juwmaqlar shıǵarıw múmkinshiligi bolatuǵın dárejede qazıw jumısları alıp barılmaǵan.Házirgi waqıtta eń kóp úyrenilgeni, Dalverzintepa - Kushanlar dáwirindegi Baqtriyanıń eń iri oraylarınan biri.Bul jerde saraylar, sıyınıwxanalar, ápiwayı turar jaylar, ónermentshilik ustaxanaları qazılǵan, qala átirapındaǵı zıyaratxanalar hám qábirler de úyrenilgen.
Awıl xalıq punktlerin úyreniw de zárúrli orın tutadı.Áyyemgi Orta Aziyada awıl xalıq punktleriniń hár qıylı túrleri anıqlanǵan bolıp, olar jámiyet social dúzilisiniń quramalılıǵın ayqın sáwlelendiredi. Mısalı, Parfyada tórt túr ajratıladı: 1) bekkemlengen múlk; 2) jalǵız tártiptegi úy (úy xojalıǵı); 3) júdá tıǵız ımaratlarǵa iye bekkemlenbegen xalıq punkti; 4) siyrek imaratlarǵa iye bekkemlenbegen xalıq punkti. Tap sonday (lekin birdey emes) tábiyat kórinisi Oraylıq Aziyanıń basqa regionlarında da gúzetilip atır. Aqırǵı tiptegi eki turar jay - Parfiya hám Baqtriyada tolıq qazıp alınǵan.Olar bir neshe turar orınlardan ibarat kommunal xalıq punktleri esaplanadı, olardıń hár birinde úlken shańaraqqa tiyisli úy jámááti jaylasqan.Biraq bul juwmaqtıń shubhasız tastıyıǵı joq, ol ulıwma oy-pikirler hám jazba dereklerden alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında, qońsılas, biraq báribir basqa regiondaǵı (bul halda, Indiyada) jaǵdaydı sızıp berilgen.
Turar jaylardı baqlaw Oraylıq Aziyanıń túrli regionlarında ámeldegi bolǵan shańaraq túrlerin anıqlaw ushın zárúrli áhmiyetke iye. Kórinip turǵanınday, awıllıq jerler ushın úlken shańaraq húkimranlıq etken degen pikir tuwrıraq. Biraq, bul jerde de sinxron jazba jazıwlardıń joq ekenligi geyde túrli kózqaraslardı keltirip shıǵaradı.
Turar jay túrlerin analiz qılıw xalıq arasında múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw haqqında juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi.Mısalı, Aqqorǵan (Baqtriya) posyolkasında jarlı hám baylardıń úyleri ushıraydı.Olardan biri, ásirese úlkenligi hám kóp sanlı qımbat bahalı buyımları menen «eski úy» atınıń aldı.Ǵarrı-Kiryaz (Parfiyana) turar -jayın qazıw processinde úylerden birinde úlken teńgeler ǵáziynesi tabılǵan.
Túrli ólshemdegi úyler (joybarlaw principleri boyınsha uqsas bolsa da) qalalardı qazıw processinde, mısalı, Dalverzintepa awılında (Baqtriya) da tabılǵan. Bul jerde bay úylerden birinde altın hám zergerlik buyımlarınan ibarat bay ǵáziyne tabılǵan.
Qala qorǵanları da qızıqlı derek bolıwı múmkin. Mısalı, olar qalanıń funkcional tárepten túrli bólimleriniń shegaraların belgileydi, al bul Oraylıq Aziya jámiyetiniń ulıwma rawajlanıw processlerin túsiniw ushın zárúrli bolıp tabıladı.Arxeologlar áyyemgi Orta Aziya aymaǵında siyasiy gruppalıq qáliplesiw hám mámlekettiń payda bolıw procesi xalıq ústinde kóterilgen qorǵanlardıń payda bolıwı menen birge bolǵanın aytıp kelgen. Orta Aziyanıń bir qatar qalalarınıń úsh bólekli dúzilisi (qorǵan, qalanıń ózi hám yarım awıl átirapı) qala strukturasınıń hár bir elementi ushın arnawlı qorǵanlar sistemasında da óz mánisin tabadı.
Qalalar hám awıl xalıq punktlerinde alıp barılǵan arxeologiyalıq qazıwlar waqtında qurallar kemnen-kem ushıraydı.Saray (mısalı, Eski Nisa) hám ibadatxana (mısalı, Taslı mákan – Taxti-Sangin) ǵáziyneleri bunnan tısqarı.Áskeriy jumıslar, qural hám qorǵanıw qalqanları mánisin bahalaw ushın kóshpeliler qábirlerin qazıw úlken áhmiyetke iye.
Zıyarat ornı hám saraylardıń qazıw jumısları mádeniyattı úyreniw ushın qımbatlı maǵlıwmatlar beredi. Orta Aziyanıń bir qatar noqatlarında (Termiz wálayatındaǵı Góne Nisa, Xalchayan, Dalverzintepa, Topıraqqala, Qoratepa hám Fayaztepa hám basqalar) monumental músinshilik hám reńli súwret estelikleri tabılǵan. Olar Orta Aziya kórkem óneriniń ayrıqsha qásiyetlerin, jámiyettiiń estetikalıq hám ideologiyalıq kórinislerin xarakteristikalaydı.Bul tabılǵan zatlar sebepli, Orta Aziyada buddizm keń tarqalǵanlıǵı málim boldı.Basqa tárepten, Orta Aziya aymaǵında jaylasqan mámleketlerdiń húkimran urıwları mútajliklerine xızmet etiwshi «rásmiy kórkem óner» de málim boldı. Xalıq kórkem óneri hám xalıqtıń itiqadları haqqındaǵı eń tolıq ideyanı Orta Aziyanıń derlik barlıq regionlarında (Parfiyana bunnan tısqarı) keń tarqalǵan mayda terakota plastmassaların úyreniw arqalı bilip alıw múmkin. Biraq, bir qatar máseleler ele de sheshilmegen. Mısal ushın, hayal súwretleri koroplastikada eń belgilisi edi.Olar ádette Anahita hayal qudayın kóp isletedi dep esaplasadı, biraq bul belgi paydasına ele kúshli dáliller keltirilmegen.