Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2.Arxeologiyaliq derekler ( b.e.sh I miń jilliqtiń II yarimi)
B.e.sh I miń jilliqtiń ortalarinda Ganga oypatinda, bir neshe materialliq mádeniyatlardi tártiplestiriw processi bolip ótedi. Temir industriyasi keń tarqaladi bul dáwirdegi arxeologiyaliq kompleksler ushin arqadaǵi qarasay keramikasi ahmiyetli bolǵan. Qala kórinisindegi bekkem awillar vediy dáwiriniń aqirinda payda bolǵan soni da ayriqsha atap ótiw kerek. Indiyada qurilǵan iri qorǵanlar hámde budda ibadatxanasi qaldiqlari Kawshambiy qalasinan tabilǵan bolip onnan tisqari Radjagriyxiy paytaxti Áyyemgi Magadxiydan tabilǵan diywal jaziwlari Rupar hám Udjayan qalalarindaǵi qazilma jumislarin atap ótsek boladi. Qazilma jumislari Indiya qalalari tuwrali salistirmali turde az maǵliwmatlar beriledi, sebebi jańa eramizǵa shekem tiykarǵi qurilis materiallari aǵash ónimleri ǵana jetip kelgen. Biraqta Ashoka dáwirinde Mauriyaniń paytaxti Pataliputra qalasinan Ashoka dáwirindegi aǵashtan qurilǵan qorǵan saqlanip qalǵan. B.e.sh IV ásir aqirinda Iran ahamaniyleri tásirinen juzege kelgen hám rawajlanǵan qalalar qaldiqlari jaqsi saqlanip qalǵan bolip arqa-batis tárepinde izertlew jumislari alip barilǵan.
Dj Marshalaniń Taksila Qazilma jumislari qalaniń bir neshe ásirlerge tiyisli tariyxin hár tárepleme kórsetedi. Bular Indiyadaǵi ellenistlik tásirlerdi úyreniwde joqari dárejeli derek bolip tabiladi.
Indiyadaǵi qurilǵan iri tas qurilislardiń sánesi tiykarinan Mauriya hám Mauriyadan Ashana qalalari, Bxarxuta keń kólemli kompleksleri Sanchi, Bodxadaǵi, Karldaǵi úngir xram. Olar buddizmniń keń tarqalǵanliǵi haqqinda, kórkem óner hám ónermentshiliktiń rawajlanǵanliǵi haqqinda gúwaliq beredi.
Ashoka kaloniyalarindaǵi skulpturaliq súwretler isleniw usili boyinsha ahamaniylerdiń kórkem ónerine jaqinliǵi seziledi, al olardiń mazmuni belgisi belgili bir diniy, siyasiy sistemani bildiredi. Qurilislardaǵi kóp sanli kórinislerde tiykarinan budda apsanalarindaǵi waqiyalar sawlelendirilgen.
Olar budda ádebiyatiniń qáliplesiw tariyxi boyinsha bahali derek bolip tabiladi.
Kóplegen suwretler qala hám awil hám saraydaǵi kúndelikli turmisti kórsetedi. Súwretlew óneriniń esteliklerin analizley ete otirip hind mifologiyasi hám xaliq isenimlerin úyreniw ushin derek retinde ahmiyetli maǵliwmatlar aliwǵa boladi.