Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

B.e.sh I miń jıllıqtıń II-yariminda Numizmatikaliq derekler
B.e.sh I- miń jilliqtiń ortalarinda Indiyada ten’ge payda boldi. B.e.sh ásirlerde olar mistan islengen, b.e.sh IV-III ásirlerde tamǵali tengeler ( monetalar) dep atalǵan, salmaqtaǵi gumis bóleksheler kólemdegi keń tarqalǵan, hám olar usi waqitqa shekem tartislarǵa sebepshi bolip kelmekte. Tamǵali tengelerdiń iri ǵáziyneleri Iranda ( 3 miń tenge átirapinda) hám Amaravatiyda ( 8 miń tengeler átirapinda) tabilǵan. Tengelerdiń payda boliwi hám rawajlanǵn tovar aylanisiniń bolǵanliǵinan derek beredi. Tabilmalardi qattan klassifikaciyalaw arqali olardi toliq arxeologiyaliq komplekslerdi sánelewge mumkinshilik beredi.
Tengelerdegi suwretlerdiń hám apsanalardiń payda boliwi ellenistlik tásir menen baylanisliǵi kórinedi. Tengeler indi-grek hám indo-skif mámleketleriniń siyasiy tariyxin aniqlawda birinshi dárejeli ahmiyetke iye, ( mámlekettiń shamaliq shegaralari basqariwshilardiń dárejeleri x.t.b) Tengelerdegi apsanalar basqa epigrafikaliq dereklerdi sánelewge járdem beredi.

B.e.sh I-miń jıllıqtıń ekinshi yarimindaǵi Epigrafikaliq derekler
Indiyada jaziw belgileri b.e.sh I miń jilliqtiń ortasinan baslap tarqala baslaydi. B.e.sh IV ásir shamasinda áyyemgi Hind alfaviti braxmi islep shiǵilǵan, biraq Hind epigrafikasiniń áyyemgi estelikleri Mauriya dáwirine tiyisli bolǵan. Olardiń ishinen keń tarqalǵan hám ahmiyetlisi Ashoka jaziwlari bolip tabiladi (b.e.sh 268-231 jillari) házirgi waqitqa kelip Ashokaniń 150 den aslam qol jazbalari tabilǵan biraq bulardiń kópshiligi bir hám sol teksttiń túrleri bolip tabiladi.
Jaziwlardiń tekstleri Pataliputradaǵi patshaniń diywanxanasinda dúzgen hám sońinan provinciyalarǵa jóneltken hám ol jerde jergilikli tillerge hám rawishlerge awdarǵan. Ashokaniń jaziwlariniń hámmesi derlik orta Hind tillerinde jazilǵan( pranlitlerde) Arqa- batis Hindistanniń hám Awǵanistanniń aymaqlarinda bir qansha aramey hám grek tillerindegi jaziwlar tabilǵan. Jaziwlardiń aytarliqtay kópshiliginiń kólemi braxma jziwiniń áyyemgi hár túrliligi arqa-batis Indiyaniń jaziwlari kxaroshtka kóleminde orinlanǵan, gerk hám aramey jaziwlari- grek hám aramey jazbalarinda orinlanǵan. ashoka jaziwlarin úsh tiykarǵi toparǵa bólip klassifikaciyalaw qabil etilgen.
Birinshige jartastaǵi Ediktler, tiyisli; tórt úlken jartas Ediktleri, kishi ayriqsha Edikt ( Dxawliy hám Djaugata) sonday-aq tas plitaǵa oyilǵan Bayraktaǵi Edikt kiyingi topardi kallonlardaǵi jaziwlar quraydi: 7 kallona Ediktleri Luybin hám Nigalisagara jaziwlari hám bóliniwshilik haqqinda Edikt quraydi, ushinshi topar bara-bara ungirlerdi Adjivina qawilerine beriw haqqindaǵi ush jaziw quraydi. Kóplegen jarliqlar quday suygen patsha Piyadash (yagniy Ashokaniń taj kiyiw waqti menen sánelengen,qalǵanlariniń sáneleriniń aniqliǵi úlken yamasa kishi dárejede olardi salistiriw analizlew joli menen sánelew ornatilǵan.
Jar tastaǵi barliq úlken, jarliqlar eki ayriqsha kolling hám eki úngir jaziwlari taj kiyiw máresiminen soń 12-13 jillarda dúzilgen. Kishi jartas jarliqlari birqansha

erterek dúzilgeni kórinip turipti.

Lunbiniydegi jaziwlar jigirmalanshi jil menen sánelenedi hám sonday-aq Nigalisagara jaziwlarida usi waqitqa tuwra keledi. ushinshi diywaldaǵi jaziwlar bir jil burin islengen. Úlken kallonna jarliqlari taj kiyiw máresiminen soń 26 hám 27 jillar menen sánelenedi. Sonday-aq Ashokaniń patshashiliq etiwiniń sonǵi dáwirine Bayrakt jarliǵi tarqaliwi haqqinda jarliq hám patshaniń hayaliniń jarliǵi iyisli dep boljawǵa boladi. Ashokaniń jaziwlariniń qabil etilgen xarakteristikasi aniq «jarliq» bolatinday olardiń mazmuni boyinsha toliq juwap bermeydi. Olardiń úlken bólegi diniy hám moralliq nasiyat beriwge arnalǵan. Ashokaniń jaziwlari Dxarmani (diniy hám ádep ikramliliq qaǵiydalardi) taratiw maqsetinde dúzilgen, hám jánede ózine baǵinishlilardiń aldinnda guwaliq beriw hám ásirler dawaminda patshaniń dxarmaniń principlerine boysiniw ushin dúzilgen waqtinsha jjaziwlar tárepinen burin diniy xarakterdegi tekstler bolip tabiladi. Kóbinese olar provinciyalardiń basliqlari hám jergilikli basqariwshilarǵa qaratilǵan bolip olardiń ózleri dxarmadaǵi keltirilgen qaǵiydalardi orinlawi kerek bolǵan hám turaqli túrde xaliq toplanǵan waqitta orinlawǵa tiyisli bolǵan.
Ashoka jaziwlariniń ahmiyeti tariyxiy derek spatinda aytarliqtay ulli. Jaziwlar tabilǵan orinlar Ashoka mámlektiniń shamaliq shegaralarin aniqlawǵa mumkinshilik beredi. Hám jaziwlardi Lingvistikaliq kóz qarastan izertlew hám jarliqlarda keltirilgen qawimlerdiń atlarin ayirim qawimlerdi tiller hám taratiwdi eń jaydirmaw haqqinda ekenligine mumkinshilik beredi. Usilayınsha Ashoka jaziwlari tekǵana Hind xronologiyasin emes, sonday-aq tariyxiy geografiyaliq tiykarlarin aniqlawǵa mumkinshilik beredi.
Birqansha jaziwlarda (bárinen burin 13 hám 2 úlken jartas jarliqlarinda) sóz qonsi ellerge dxarmani taratiw maqsetinde jurisler haqqinda sóz etiledi.
Sonday-aq uzaqta jaylasqan Epir hám kirena uqsaǵan ellin mámleketlerdiń hukimdarlariniń atap ótiliwi Hindistanniń xaliqaraliq baylanislariniń juda keń bolǵanliqlarina guwaliq beredi. Birqansha jarliqlar Kalinga mámleketiniń Ashoka tárepinen oniń taxtqa otiriwinan soń 8 jilda basip alǵanliǵi haqqinda gúrrinlerdi sóz

etedi. Jarliqta patshaniń mámleketti basqariwdaǵi xizmetleri hám ayirim basqariwshilarǵa kórsetpelerdi suwretlew úlken orin iyeleydi. Bunnan mámleketlerdiń sonday-aq ayirim provinciyalardiń administrativlik quraminiń kushli bolǵanliǵin kóz aldimizǵa keltiriwmizge boladi. jaziwlarda huhiq qorǵawshilardiń jol qurilislarina saliq sistemasina ( Lunbinin jaziwlari) jibergenligi haqqinda maǵliwmatlar keltiriledi. Ashoka jaziwlari buddizmniń tariyxi boyinsha derek sipatinda úlken ahmiyetke iye. Olardiń kópshiligi patshaniń buddaniń muqaddeslerine aytilǵani haqqinda ( Budda tuwilǵan awil Lunbiniydiń saliqlardan azat etiliwi, Nigalisaradaǵi Kanokamoni buddaniń kelisiminiń toliqtiriliwi) hám oniń Sańgha menen óz-ara qatnasiqlari haqqinda guwaliq beredi.

Birqansha túrlerde belgili bolǵan ( Sarnatxa Sanchi, Kaushambi) arnawli jarlıq Sangxaniń tarqaliwina tosqinliq etiwge shaqiradi. Bayrakt jarliqlarinda usi Budda tekstleri keltirledi.
Ashoka jaziwlarina arnalǵan ilimiy ádebiyatlardiń júda kóp boliwina qaramastan, ondaǵi ayirim terminlerdi aniq tusindiriw mumkinshiligi joq. Ayirim jaǵdaylarda tuwridan-tuwri qáteliklerdiń boliwi yamasa jergilikli awdarmashilardiń, yamasa oyipjaziwshilardiń burmalap kórsetiwleri boliwi mumkin ( bul haqqina Ashokaniń ózi 14 jartas jarliǵinda eske saladi). Ashokaniń jarliqlari arnawli patsha jaziwlarina tiyisli hám dereklerdiń bul turiniń barliq ayriqshaliǵin ayirip kórsetedi. Bunnan tisqari aytip ótilgendey sirtqi hám ishki siyasat, patshaniń yuridikaliq qurilis hám basqada xizmetleri olarda tekǵana diniy mánisi kóz qarasinan keltiriledi. Biraqta atap aytqanda Ashoka jaziwlari Mauriya dáwirindegi Hind tariyxin sinxronliq hujjetli derekler sipatinda kóz aldimizǵa keltiriwge mumkinshilik beredi.
Ashoka jaziwlari menen salistiriw sánelew qiyin bolǵan ádebiy esteliklerdi izertlewdiń ahmiyetli usili bolip tabiladi.
Ashokaniń aqliǵi Dasharatxi (b.e.sh220 jil shamasinda)diń ungirlerdi Adjivinlarǵa sawǵa etiliwi haqqinda jazilǵan ush jazbalari Mauriya dáwiri menen sánelenedi. Maxastaxandaǵi tas plitadaǵi jaziw hám Sanxawradaǵi bronzadaǵi jaziwlar tabiyiy apatshiliqlar waqitlardaǵi, ashliqq ushiraǵanlarǵa járdem beriw ushin qurilǵan biyday saqlaǵishlardiń duzilisi haqqinda sóz etedi. Paleografiyaliq maǵliwmatlar boyinsha olarda b.e.sh III ásir menen sánelenedi. Mauriyadan sonǵı dáwiriń epigrafikaliq maǵliwmatlari (b.e.sh II-I ásirler) judá kóp sanli emes. Eń baslilari onsha úlken bolmaǵan sawǵaliq hám arnalǵan jaziwlar, skulpturaliq suwretlerdiń astindaǵi jaziw( misali Bxarxudattaǵi) tengelerdegi ańizlar bolip tabiladi.
Ayirim epigrafikaliq esteliklerdenbáeásh II ásir aqirindaǵi Besnagar ( áyyemgi Viydiysha) jaziwlarin aytip ótse boladi. Ol Garudaniń suwreti salinǵan kalonnaniń Dionniń uli Vishnuvid ( Bxagabat) patsha Bxagapxadraniń sarayina oniń basqariwiniń 14 jilinda Antiyalkida tárepinen jiberilgen grek elshisi Geliodor tárepinen salinǵani haqqinda sóz etedi. Jaziw ondaǵi eki mámlekettiń diplimatoyaliq baylanislari haqqindaǵi xabarları menen ahmiyetli bolipǵana qoymay basliiǵı hind iseniminiń grek ortaliǵina kirip bariwiniń guwasi retinde júda ahmiyetli jaziw Vishnuvizm tariyxi boyinsha áyyemgi esteliklerdiń biri bolip tabiladi.
Dekan aymaǵinan tabilǵan epigrafikaliq tabilmalardan báeásh I ásir Satavaxanlardiń bir neshe jaziwlarin hám Kalinga patshasi Kxaraveliydiń jaziwlarin eske alip ótiw. Patsha Kxaraveliydiń jaziwlari Xatxigumpta ( Bxuniybara aymaǵinda) oyip jazilǵan bolip pomografiyaliq belgiler oyinsha ol b.e.sh I ásir menen sánelenedi. Kxaraveliydiń jaziwi joqari shayirliq ( stilde) kóriniste jazilǵan bolip, patshaniń ómiri oniń balaliǵi dáwiri hár túrli ilimlerdi úyreniwdegi tabisları, taxttiń miyrasxorlarina arnawli hám ómiriniń 25 jili taxtqa otiriwi haqqinda toliq sóz etiledi.
Kxaraveliydiń patshashiliq dáwirindegi waqiyalar jillar boyinsha sóz etiledi bul jerde gáp Xram diywallardiń qurilisi qudiq hám sayabaqlardiń quriliwi, bayramlardiń dúzilisi hám áskeriy jurislerdiń shálkemlestiriliwi haqqinda boladi.
Kxaravelaniń arqa Hindistanniń hukimdarlari ustinen erisilgen jeńıslerı, hám onıń jasawshilarǵa monarxlarǵa hám jámaatti tark etiwshiler uluǵlanadi.

Bayannama oniń basqariwshiniń 13 jılına shekem bolip hám patshani asira maqtaw menn jumaqlanadi. Kxaravela jaziwlari ondaǵi tariyxiy maǵliwmatlardiń kóp boliwi menen asira maqtawlardiń eski kórinisi menen sonǵi dáwirden bizge shekem jetip kelgen aytarliqtay sani menen sońǵi baxaǵa iye. Qaralip atiran waqiyalardaǵi derlik hámme jaziwlari orta hind tilinde dúzilgen. Sanskrit epigrafikasi tekǵana b.e.sh I ásirdeiń aqirina kelip payda bolǵan. B.e.sh III ásir aqirinan- II ásirdiń basinan baslap epigrafikaliq estelikler Ceylonda da payda bola basladi, tiykarinan bular únirge kirer awizda áyyemgi Singal tilinde jazilǵan arnawli jaziwlar bolip tabiladi.Olar júda qisqa bolip tiykrinan bul úngirdiń kimge tiyisli ekenligi sonday-aq sawǵa etiwshiniń ( ayirim jaǵdaylarda oniń jaǵdayi yamasa dárejesi keltiriledi) ati haqqinda xabar beredi.

Jasalam kanallar hám suw saqlaǵıshlardiń budda sangxanasina sawǵa etiliwi haqqindaǵı jartas jaziwlari birqansha keń tarqalǵan.