Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

XIII –Bap.B.E.SH 1-MIŃ JILLIQTIŃ ORTALARINA SHEKEMGI QUBLA AZIYA ( HINDISTAN)

1. 
   Hind civilizaciyasi
   
2. 
   B.e.sh I miń jıllıqtıń ekinshi yarimindaǵi epigrafikaliq derekler.
   
3. 
   B.e.sh I-miń jıllıqtıń I-yarimindaǵi Arxeologiyaliq derekler hám kórkem óner esteligi.
   

Dereklerdiń uliwma sipatlamasi
Qubla Aziyanıń áyyemgi civilizaciyası-Hind (b.e.sh III-baslari- II miń jıllıq bası) civilizaciyası haqqında bizge arxeologiyalıq maǵliwmatlardan belgili. Kerisinshe b.e.shekemgi I-mıń jıllıqtaǵı hám eramizdıń basındaǵı klassikalıq Hindistannıń ( hám Shrilankanıń- Ceylonnıń) tariyxın tiykarınan ádebiy dereklerden úyreniwge tuwra keledi.
Izertlewshilerdiń ıqtıyarında bolǵan arxeologiyalıq esteliklerdiń sanı júda sheklengen.Bul jaǵday arxeologiyalıq qazılmalardıń jeterli dárejede alıp barılmawı menen túsindiriliwi múmkin, solay bolsada Qubla Aziyanıń ıssı hám ıǵal klimatınıń bekkem emes qurılıs hám jazba materiallardı joq etip ketiwinde esapqa alıw kerek.Epigrafikalıq derekler kesh payda boldı (b.e.sh III ásirden baslap).Olar salıstırmalı túrde kóp emes hám mazmunı boyınsha derlik bir qıylı.Epigrafikanıń ayırım maǵlıwmatları birinshi dárejeli ahmiyetke iye, biraq anıǵında jaziwlar hátte siyasiy tariyxtıń ulıwma tiykarın qayta tiklewge múmkinshilik bermeydi.Atap aytqanda social-ekonomikalıq tarawdıń mashqalaların sheshsiw ushın kerekli bolǵan huqıqıy hujjetlerdiń ózi derlik joq.
Áyyemgi dunyadaǵı Qubla Aziyanıń basqa aymaqlarınıń saykes derekleri menen salistirǵanda júda az. Sol waqıttıń ózinde Qubla Aziya civilizaciyasınıń rawajlanıwdıń turaqlı miyraslılıǵı menen ózgeshelenip turǵan. Áyyemgi Hindistannıń mádeniyatı aytarlıqtay dárejede orta ásirlerde hám jańa dáwirde de saqlanıp kelgen. Al áyyemgi ádebiyattıń dóretpelerine muqaddes abıroy berilgen.Usıǵan baylanıslı áyyemgi Hindistannıń tariyxı boyınsha kóp sanlı ádebiy derekler izertlewshilerdiń ıqtıyarında qalmaqta.
Biraq hind ádebiyatınıń mádeniy dásturleri hám sıpatlamasınıń turaqlılıǵı olardı tariyxiy izertlewlerdiń qıyınshılıqların payda etedi.Ádebiy dereklerdiń barlıǵı derlik kóp qatlamlı. Geyde tekst tek ásirlik dásturlerdi bayan etedi hám sonlıqtan onıń mazmunı oniń dúziliwine qaǵanda aytarlıqtay áyyemgi waqıttqa tuwra keledi. Kóplegen shiǵarmalar dúzilgen bolsa olar jazba túrde saqlanıp kelgen hám uzaq waqıt dawamında awızeki túrde jetkerip kelingen, hátte teksttiń jazıwınan sońda onı awizeki turde bayanlaǵan.
Usı menen baylanıslı bir hám sol teksttiń kóplegen turleri onsızda qoljazbalardıń tiykarǵı bólegi tek sonǵı orta ásirlerge tuwra keledi.
Áyyemgi Hindistanniń kópshilik ádebiy derekleri ushin olardıń avtorlıǵın hám haqiqiy sánelerin anıqlaw mumkin emes. Shıǵarmalar, qaǵıyda boyinsha uliwma hind xarakterge iye, hám olardi tek xronologiyaliq jaqtan emes, al geografiyaliq jaqtanda sheklew júda qiyin yamasa mumkin emes. Mazmuni boyınsha derlik barlıq saqlanıp kelgen ádebiyat estelikleri anaw yamasa mına dárejede belgili bir waqıttıń orınnıń haqiyqiylıǵın súwretlewge talaban hújjetli shıǵarmalar joq.
Tariyxiy shıǵarmalar tekǵana áyyemgi dáwirdiń sońına hám orta ásirlege tiyisli bolǵan hám tiykarınan buddizm tariyxi hám Ceyllonniń buddaviy shirkewlerine arnalǵan Ceylon xronikalarına tiyisli.
Áyyemgi Hindistan boyinsha dereklerdiń ózine tánligi usınday, olardıń siyasiy tariyxı aytarlıqtay dárejede qayta tikleniwi mumkin hám hámme waqıtta da jeterli dárejede anıq emes, al social-ekonomikalıq qatnasıqlardı ulıwma mániste spatlawǵa tuwra keledi.