Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§4. Shet el derekleri
Qubla -Arqa Aziya tariyxına salıstırǵanda sırtqı dereklerdiń ayriqshalıǵı, birinshiden, olardıń biryoqlamaligida, ekinshiden, bir mámleket yamasa mámleketler toparı basqa mámleket rezidentlari arasında uzaq waqıt dawamında oyatǵan qızıǵıwshılıqtıń ózgeriwshenliginde hám, úshinshiden, avtorlardıń materiallıq sheklewlerinde, bul kóbinese arnawlı bir haqıyqatlıqlardı jeterli dárejede túsiniwge múmkinshilik bermeydi.Qublası -Arqa Aziya tariyxına tiyisli hind derekleri kem sanlı (Ramayana, Puranas, Jatakasda bólek belgilengen), bunnan tısqarı, olar tiykarınan hind tekstlerine tán bolǵan waqıt maǵlıwmatlarınıń joq ekenligi menen ajralıp turadı. Avstriya dúnyası mámleketleri kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám diniy tekstlerde " uzaq mámleketler" mısalında hám júdá kem ushraydı. 1-6 -ásirler degi hind buyımlarınıń kópligin esapqa alsaq, bul ájep tuyulishi múmkin. Qubla-Arqa Aziyada hám ol jerde hind mádeniyatın aqıl etiw dárejesi.
Biraq bul Indiya xalıqlarınıń Shıǵıs mámleketleri hám olar haqqındaǵı dereklerde saqlanıp qalǵan maǵlıwmatlardan xabarlılıq dárejesiniń jetkilikli emesligin taǵı bir bar aytıp otedi. Maǵlıwmatlar zárúrli edi, lekin, birinshiden, materiallıq tárepten áhmiyetsiz edi, sebebi sol waqıtta Awistriya dúnyası Indiyaǵa tásir etpegen, ekinshiden, ol jaman jazılǵan hám olardıń tariyxı Ín dii (mámleketlerdiń xarakteristikaları hám) maǵlıwmatlarına tiyisli edi.).
Hind mádeniyatı Awistriya dúnyasında áyyemgi Qitaylarǵa salıstırǵanda keń tarqaldı, biraq Indiyanıń ózi onsha qızıq emes edi (mısalı, orta ásirlerde Shri-Lankaning batıs bólegindegi jumıslarǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Singal jılnamaları. Qublası -Arqa Aziya ). Tiyisli janrlardin joq ekenligi áyyemgi Qublası -Arqa Aziyaǵa kútá úlken dárejede hálsiz tásirge iye bolǵan áyyemgi Qitay jámiyeti materiallıq tásir ızlerı haqqında sóylemese de, Qitay óniminiń qandayda-bir de buyımı tabilǵan zatǵan mámleketlerdiń xarakteristikasın beriwge alıp keldi..
Áyyemgi dereklerge tán bolǵan átirapdaǵı mámleketler haqıyqatına bolǵan qızıǵıwshılıq Qublası -Arqa Aziyanıń áyyemgi mámleketleri haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen júdá keń tarqalǵan dóretpelerge túsiwine alıp keldi (Strabon, Pomponius Mela, avtordıń dóretpeleri). Eritreya teńiziniń Periplusi" hám basqalar ). Bul bolsa Indiya mámleketleri menen salıstırǵanda bir neshe kishilew baylanıslar bolıp tabıladı. Ókiniw menen aytamız, bul maǵlıwmatlar júdá bir tárepleme. Uzaq mámleketlerdi geografiyalıq xarakteristikalawdıń ornatılǵan dástúrleri sheńberinde ekonomikalıq, materiallıq hám siyasiy haqıyqatlıqlarǵa derlik jay joq edi.Geografiyalıq noqatlar, jollar, atlar, birpara tan’ qalarliqlar (ap-alıs aymaqlar ushın ), sawda haqqında qandayda bir mag’liwmat - bul mámleketler haqqında bilip alamız. Jáne bul geografiyalıq suwretlerdiń eń joqarı anıqlıǵı menen, qıraq hám aralıq konturlarınıń anıqlıǵı (álbette, málim buzılıwlar menen, lekin, mısalı, 16 -ásir basıdagidan kóre kóbirek anıqlıq menen) bul aymaqlar menen jaqsı tanısıw. Evropalıq teńizshilerdiń onami. Bunı bul aymaqlardaǵı elshixanalar haqqındaǵı maǵlıwmatlar, Rim ónimleriniń tabilǵan zatları hám basqalar da tastıyıqlaydı.Biraq bizgeshe jetip kelgen siltemeler ámeldegi materialdan paydalanıw boyınsha barlıq sheklewler menen ilimiy jumıslarda bar. Bizlerge Qublası -Arqa Aziya haqqındaǵı áyyemgi avtorlardıń bergen mag’liwmatlari bul úlken aysbergdin ushi siyaqli, hám bunnan kóbirek zattı úyreniwimiz darguman.
Ámeldegi maǵlıwmatlardıń kópshiligi áyyemgi Qitay dereklerinde bar. Olardıń avtorları túrli tarawlardaǵı haqıyqatlıqqa ayriqsha qızıǵıwshılıq oyatadı. Tan’ qalarliq tariypleri ("Tawlar hám teńizler katalogi" túrindegi dáslepki xarakteristikalardan tısqarı ) kem, xarakteristikalardıń tolıq maǵlıwmatı geyde júdá joqarı. Biraq bul tariyxıy -materiallıq dástúrde izertlewshi joqarıda sanap ótilgenlerge salıstırǵanda sırtqı dereklerdiń taǵı bir ózgesheligi menen to'qnash keledi - suwretlengen jámiyetler ómiriniń birpara iskerlik tarawılarına qızıǵıwshılıqtıń basqa táreplerine qızıǵıwshılıqtıń ózgeriwi. Bul xarakteristikalaytuǵın xarakterdegi barlıq sırtqı dereklerdiń " mashqalasi" - jeńillikli xarakteristika tárepin tańlawdıń biryoqlamaligi hám o'zboshimchaligi, málim bir mámlekette " qızıǵıwshılıq tolqıni".
Buǵan keńislikdegi sebeplerge iye bolǵan buzılıwlardı qosıw kerek, yaǵnıy uzaq mámleketler haqqında jeterli dárejede xabarlı bolmaw hám aralıqtan xabarlılıq dárejesiniń tómenlewi menen baylanıslı (bul hálsiz mámleketliklerge salıstırǵanda uzaq mámleketlerdiń áhmiyeti hám kúshiniń tómenlewine alıp keledi). Sonıń menen birge, kontseptual sebeplerge iye bolǵan buzılıwlardı esapqa alıw kerek (málim bir mámleketke dushpanlıq, onıń materiallıq jetiskenliklerin húrmet qılıw yamasa húrmet etpeslik hám basqalar ).Bul túrdegi buzılıwlardıń barlıǵı, áyyemgi Qublası -Arqa Aziyanıń -arqa-batis bóleginde bolǵanı sıyaqlı, tolıq jılnama yamasa ol menen baylanıslı dástúrlerdiń joq ekenligi sırtqı dereklerdi tiykarǵı derekke aylantırǵan jaǵdaylarda esapqa alıw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi yarımında Qitay dárekleri qısqa hám tek siyasiy tariyxtıń xarakteristikasın’ óz ishine aladı. Bul xarakteristikalar tap sol formada áyyemgi Qitay mámleketleri ushın, olardıń qubla daǵı qońsılasları - " proto-Qubla -Arqa Aziya" mámleketleri ushın berilgen. Áyyemgi Qitay jámiyetin oray retinde, qalǵan hámme zattı jırtqıshlıq shegarası retinde kórip shıǵıw ele da payda bolıp atır jáne bul dáwirdegi Qitay tariyxıy dástúrleri ushın kontseptual aberatsiyalar minimal, keńislikdegi aberatsiyalar - kúshli hám úlken, biraq uzaq mámleketlikler haqqında - ájayıp. Mámleketlerdiń xarakteristikası joq, tek tariyx hám tiykarınan áyyemgi Qitaylar jerlerine bawırlas mámleketlikler bar.
Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıq ortalarınan maǵlıwmatlar kóp qırlı bolıp baradı, vyet (Yue) mámleketi ómiriniń individual tárepleriniń xarakteristikası hám qásiyetleri urıs kórkem ónerine tiyisli dóretpelerde, " Korollıǵılardıń sóylewleri" (Goyu) kitabında, ómirbayanshilarda hám taǵı basqalarda ushraydı. 3-2-ásirler. Eramızǵa shekemgi Qublası -Arqa Aziyanıń áyyemgi tariyxı ushın zárúrli bolǵan jańa túrdegi derek payda boladı - qońsılas mámleket degi jumıslar, onıń ishki hám sırtqı siyasatı xarakteristikası "Xanshu" ǵa kiritilgen tiyisli maǵlıwmatlar.Áyyemgi Vyet mámleketlerine, sonday-aq Vetnamlardıń ájdadları - Aulaku mámleketine itibar jańa jaǵday (vyetnam mámleketleriniń áyyemgi Kitay imperiyalariga qarsılıgı ) hám áyyemgi Qitaylardıń tábiyaatınıń ózgeriwi menen baylanıslı edi. Qitay tariyxıy derekleri bul dáwirde de jaratılǵan hám bizgeshe jetip kelgen tekstler kóleminiń ulıwma ósiwi menen. Biraq bul mámleketlikler basıp alınǵannan keyin eramızǵa shekemgi 111 jılda bul túrdegi xarakteristikalar bir neshe ásirler dawamında keskin kemeydi, sebebi Vetnam jerleri wálayatlar retinde kórip shig’iliwi baslandı, olardıń xarakteristikaları tek ásirler ótip payda boldı, tiykarınan basqarıw xarakterge iye bolǵan kemrek maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.
Qubla -Arqa Aziyanıń qalǵan mámleketleri Xan imperiyasi ushın onsha qızıq emes edi hám olar haqqındaǵı maǵlıwmatlar keyinirek tiykarınan qubla korollıǵılarda jaratılǵan dóretpelerden kelip tu’sip basladı (vu hám basqalar ). Shet el degi baylanıslar - áyyemgi Qitaylardıń Awistriya dúnyasınıń Vetnam bolmaǵan mámleketleri haqqındaǵı tiykarǵı maǵlıwmat deregi - Xan imperiyasi arasında júdá áhmiyetsiz edi. Sol waqıttan baslap, Xan gubernatorlarinin’ bir bóleginiń húkimranlıq dáwirdiń qısqasha xarakteristikası, kóterilisler hám olardıń bastiriwshilig’i haqqında esletpeler, iri ǵayratkerlerdiń birpara ómirbayanları, eger olar Vetnam erlerinde xizmet etiwleri kerek bolsa, basqarıw dúzılıw daǵı ózgerisler haqqında maǵlıwmat hám qısqasha salıq hám statistikalıq maǵlıwmatlar tústi.
III asirde Qubla -Arqa Aziya mámleketlerine qızıǵıwshılıq kúsheydi. n. e., lekin Qitay korollıǵılarında emes, bálki bir qatar Vetnam shtatları ornında payda bolǵan qubla Vu patshalıǵında. Qublası -Arqa Aziyanıń basqa mámleketleri menen dástúriy baylanıslardı miyraslar etip alǵan Vu patshalıǵı olar menen janlı hám ha’r túrli baylanıslardı dawam ettirdi. Bul mámleketler hám ol jerge rásmiy sayaxatlardı xarakteristikalaytuǵın bir qatar dóretpelerdiń payda bolıwına alıp keldi.Qublaǵa bolǵan qızıǵıwshılıq Indiya daǵı buddizm orayları menen aktiv baylanıslar menen de baylanıslı bolıp, 3—5-ásirlerde buddizmnin tarqalıwı menen baylanıslı edi. Qitay jámiyetiniń joqarı bóleginde. Bul " materiallıq ashıqlıq" dáwiri sayaxatqa hám qońsılas aymaqlardıń geografiyalıq bilimlerine qızıǵıwshılıqtıń artpaqtası menen birge keldi. Bul dáwirdiń geografiyalıq xarakteristikaları Qublası -Arqa Aziyanıń kóplegen mámleketleri ekonomikası, mádeniyatı hám siyasiy tariyxı haqqında júdá kóp qızıqlı zatlardı aytıp beredi. Bunday maǵlıwmatlardıń eń qızıqlı kompleksi (Perishteka yarım atawı haqqında ) P. Wheatleydin’ " Altın Chersonesos" kitabında keltirilgen.Biraq orta ásirlerdiń baslarında bunday baylanıslar azaydi, maǵlıwmatlar aǵımı jáne onıń tekstlerde kóbeyiwi kólemi kemeydi, kóp tárepten bul mámleketlerden sawdagerlerdiń keliwi haqqındaǵı xabarlarǵa qısqardı, bul ádetde " sıylıqlar alıp keliw" dep esaplanadı."
Bul qısqasha xarakteristikadan kórinip turıptı, olda, áyyemgi Qitay avtorları ishki siyasatqa da, geografiyalıq xarakteristikalarǵa da, basqarıw iskerlikke de qızıǵıwshılıq bolǵan, geyde bolsa derlik qızıǵıwshılıq bolmaǵan.Bulardıń barlıǵı xarakteristikalardıń bir tárepleme bolıwına yamasa hátte joq ekenligine alıp keldi. Bunnan tısqarı, ámeldegi xarakteristikalarda materiallıq hám tariyxıy dástúrler sebepli túrli dárejede buzılıwlar bar. Uzaq Shıǵıs hám " Proto-Qubla -Arqa Aziya" mámleketleriniń birdey tariypi " materiallıq" oray hám " varvar" periferiyanıń keriligi menen almastırildi, bul jerden " varvarlar " g’a salıstırǵanda tsivilizatsiya missiyasi túsinigi payda boldı.Sol sebepli mádeniyattı esapqa alıwdı tilemew qońsılas mámleketlerdiń turistik jetiskenlikleri (eramizǵa shekemiy 3—5-ásirlerde buddizm menen baylanıslı bolǵanlarınan tısqarı ), geyde bolsa ashıq oylap tabılǵanlar (Qitaylıq administratorlar, geyde elshiler tárepinen materiallıq tabıslardı tarqatıw tuwrısında, mısalı, kiyim-kenshek, aydaw qábileti) er hám basqalar, usınıń menen birge tekǵana arxeologik dáliller, bálki áyyemgi Qitay dárekleri maǵlıwmatları da Qitaylar menen baylanıs etiwden aldın tiyisli hádiyselerdiń bar ekenligin tastıyıqlaydı ). Usınıń menen birge, geografiyalıq xarakteristikalar júdá kóp qımbatlı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı, sebebi olar administraciyaǵa " uzaq mámleketlerdiń mojizalari" haqqında gúrriń emes, bálki málimleme maǵlıwmatların usınıw ushın mólsherlengen edi.Haqıyqat júdá tuwrı uzatıldı, eger eski dóretpelerdiń úzliksiz jazıwmalari sebepli sezilerli buzılıwlar ámeldegi (geyde ásirler dawamında uzaq bolǵan dereklerdiń " jasırın kóshirip alınǵan" menen baylanıslı bolǵan arnawlı buzılıw túri).
Qubla-Arqa Aziyanıń áyyemgi tariyxına tiyisli dereklerdi úyreniw endi g’ana baslanıp atır. Arxeologiya úlken qıyınshılıqlarǵa dus penen kelip atır, sebebi qashannan berli tabılǵan kóplegen zatlardıń tek kishi bir bólegi qazilg’an. Házirge shekem tabılǵan bir neshe epigrafik estelikler bul jerde ótken zamanda rawajlanǵan hám ha’r túrli epigrafiya bar ekenligin búydew ushın jeterli, olar ǵárezsiz túrde jaratılǵan, ózlestirilgen hám áyyemgi dáwirde qayta islengen.Hámme málim estelikler ele úyrenilmegen, mısalı, xristian monaxlar jılnamaları, vyetnam hám Qitay tekstlerinde ámeldegi bolǵan vyeta tariyxıy dástúrlerineni úyreniw endi g’ana baslanǵan. hám aqır-aqıbetde, áyyemgi hám erte orta ásirler degi Qitay tekstlerinen házirge shekem tek Qublası -Arqa Aziya mámleketleri hám xalıqlarına arnalǵan bólimlerde ámeldegi bolǵanlarǵana alınǵan.
Áyyemgi Shıǵıs derekstaniwnin’ ulıwma kórinisi sonı kórsetedi, bizgeshe jetip kelgen derekler áyyemgi Shıǵıs xalıqları tariyxı hám mádeniyatı haqqında keń maǵlıwmatlar beredi. Áyyemgi Shıǵıs hújjetlerin aytıw daǵı qıyınshılıqlardı tariyxıy processtiń barıwı hám áyyemgi Shıǵıs mádeniyatı qásiyetlerin túsiniwdiń tupten múmkinshiliksizligini zamanagóy izertlewshinen pútkilley bóleklengen, dep járiyalaw dárejesine shekem bórttirip aytılǵan gáp qılıwdıń hájeti joq.Qubla Aziya hám Uzaq Shıǵıstıń zamanagóy mámleketlerinde kóplegen áyyemgi dástúrlerdi saqlawdıń bay tájiriybesi de, ilimpazlardıń jetilisken izertlew usılları da zamanagóy pán tariyxıy processtiń tiykarǵı qásiyetleri hám mánisi tuwrısında adekvat oyda sawlelendiriw payda etiwi múmkinligin kórsetedi.