Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

1. “Qudayǵa xatlar” - patsha xatkerleriniń túp jazıwlarına tiykarlanǵan hám Ashur qudayı sıyınıwxanasına jazılǵan hár qanday júrisler haqqındaǵı tolıq xabarlar. Eramızǵa shekemgi 714-jılda Sargon I dıń Urartuga qarsı júrisi suwreti bul túrdegi dereklerge mısal bola aladı. e., bul dáwirde assuriyalıqlar Irannıń bir qatar aymaqların da basıp ótken. 2. Hár qanday patshanıń áskeriy júrisleri jılnamaları, sonıń menen birge, baslanǵısh esabatlar tiykarında dúzilgen hawa rayı xarakteristikaları. 3. Xronologik tártipte emes, bálki geografiyalıq tárepten hár qanday patshanıń áskeriy júrisleri haqqında qısqasha maǵlıwmat beretuǵın ulıwma jazıwlar. 4. Assuriya áskerleriniń jeńisleri haqqında qısqasha maǵlıwmattı óz ishine alǵan saltanatli jazıwlar, óz basımshalıq penen belgilengen. 5. Ol yamasa bul júrisler haqqında gúrriń etiwshi Assuriya shahlarınıń stellalari. Eki sonday estelik Batıs Iran aymaǵınan da tabılǵan.Bul stellalardan biri Tiglatpalasar IIIdáwirine, ekinshisi bolsa Sargon 1 dáwirine tuwrı keledi. 6. Xronologiyaǵa tiykar bolatuǵın, geyde bolsa málim bir jılda bolıp ótken hár qanday kompaniya haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alıwshı, 1-sanlı atlar dizimi: ol qay jerge jóneltirilgen. Bul tekstlerdiń barlıǵı qalıs emes bolıp tabıladı, sebebi olar Assuriya armiyasınıń jeńislerin maqtab, onıń jeńiliwlerin jasıradı.Biraq Assuriya tıńshıları haqqındaǵı xabarlardıń úlken bólegi hám shegara wálayatları hákimleriniń Assuriya shahı atına jazǵan xabarları, sonıń menen birge, 8-6-ásirlerdegi patshalardıń buyrıqları hám diplomatik jazılmalar da saqlanıp qalǵan.Eramızǵa shekemgi E. Assuriya patshalarınıń qońsılas mámleketlerde Assuriyanı uwayımǵa salıp atırǵan waqıyalar tuwrısında qudaylardıń birinshilerine etken ótinishleri sıyaqlı bul tekstler isenimli.Midiyanıń siyasiy tariyxın úyreniw ushın Bobil jılnaması úlken áhmiyetke iye bolıp, qurǵaqlay hám ıqsham formada túpkiliklilerin belgileydi.Eramızǵa shekemgi NS. (Onıń ingliz baspashısı atınan " Gadd jılnaması" dep ataladı ), Midiya Bobil menen birlespe bolıp, Ossuriyaga qarsı urısta hám Assuriya mámleketin joq etiwde qatnasqan. Bobil shahı Nabonidtińbirneshe jazıwlarında Midiyaning Parsı menen urısı waqtındaǵı jeńiliwi haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar bar.
Batıs Iran (atap aytqanda, Midiya) áskeriy tariyxına tiyisli birneshefaktlar 9-8-ásirler Urartu jazıwlarında da ushraydı.Eramızǵa shekemgi e., Urartu armiyasınıń málim jeńisleri haqqında xabar beriw. Bibliyada Midiya haqqında kemnen-kem hám mudamı isenimli maǵlıwmatlar bar. Midiya tariyxına tiyisli áyyemgi grek derekleri awızsha dástúrge tiykarlanǵan.Tolıq tariyx tek Gerodot shıǵarmasında bar.Ol Midiya patshalıǵınıń kelip shıǵıwı, onıń dúzilisi hám Parsı menen urısda keyingi qulashı haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Gerodottıń bul maǵlıwmatları úlken qızıǵıwshılıq oyatadı, eger tariyxıy sın pikir olardı kóbinese isenimli dep esaplap bolmaslıǵın isenimli kórsetti, sebebi olar awızsha sorawǵa tiykarlanǵan. 7-ásirdiń Midiya xronologiyasi da isenimsiz bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi e., Gerodot bergen. Ktesias, Ksenofont hám basqa áyyemgi avtorlardıń dóretpeleri Gerodot shıǵarmasınan málim bolǵan faktlerdi kóbinese buzılǵan formada tákirarlaydı.II asirde jasaǵan grek jazıwshısı.Eramızǵa shekemgi NS.Polibiy Midiya shahlarınıń Ekbatanadagı sarayınıń qımbatlı xarakteristikanı qaldırǵan.Midiya dáwiri arxeologik esteliklerin qazıw jumısları, tiykarınan, endi ǵana baslanıp atır.Monumentaldıń Midiya sarayı arxitekturası ele jańalıq ashilmagan.1974 jılda Iran arxeologiya izertlew orayı Midiya paytaxtı Ekbatandı sistemalı úyreniwdi basladı.Házirge shekem tek bir neshe sasaniy hám dáslepki kórkem óner estelikleri hám mámleket arxivları qazilgan.Islamıy bolmaǵan qatlamlar. Biraq sońǵı úsh on jıllıqta Batıs Iran, atap aytqanda, Midiya aymaǵında bir qatar xalıq punktleri hám áwliyelerde jedel arxeologik qazılmalar alıp barıldı. Olardıń barlıǵı eramızǵa shekemgi 1300-600 jıllarǵa tuwrı keledi.NS. hám temir dáwiri dáwirine tiyisli. Keliń, bul qazılmalardıń tiykarǵı nátiyjelerine, sonıń menen birge, zárúrli tosınarlı tabilǵan zatlarǵa toqtalıp ótemiz.Luriston mádeniyatı birinshi náwbette “Luriston bronzaları” - háreketlendiriwshi quralları, haqıyqıy hám iybeliy haywanlar suwretlengen at er-turmanları detallari menen ataqlı.Kóbinese bul buyımlar eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń 2-ásirlerdiń aqırı 1-ásirlerge tiyisli.E. 1961-1962 jıllarda. Tegeran universiteti hám E. Negaxban basshılıǵındaǵı Iran arxeologiya xızmeti Gilon aymaǵındaǵı Marlik áwliyesinde qazıw jumısların alıp bardı. Hámmesi bolıp 53 qábir qazilgan bolıp, olardan bay ishimlik hám úy-ruwzger buyımları tabılǵan eskek esiw ásbapları : saltanatlı kiyimdegi adamnıń ishi bos altın háykelshesi, meshinlerdiń eki iri ılaydan islengen ıdıs figurasi (er adam hám hayal ), hár qıylı altın taǵınshaqlar hám basqalar, atap aytqanda, fantastik haywanlar. E. Negaxbanning jazıwısha, Marlik patsha nekropolı bolıp, onıń inventarizatsiyasi eramızǵa shekemgi 11-1 mıń jıllıqlar basına tuwrı keledi. NS. Itimal, eskertip ótilgen buyımlar manna ónermentleri tárepinen etilgen. Irandaǵı eń shawqımlı tabilǵan zatlardan biri bul Ziviy ǵáziynesi (ol tabılǵan awıl atı menen atalǵan ; geyde onı “Soqqiz ǵáziynesi” depte ataydı ). Ol jergilikli xalıq tárepinen 1947 jılda Sakqiz qalasınan 42 km shıǵısta jaylasqan bálent tóbelikten tabılǵan. Áyyemgi buyımlar satıwshılarınıń aktiv iskerligi sebepli bul ǵáziyne Batıs Evropa, AQSh hám Yaponiya daǵı jeke kolleksiyalar hám muzeylerge satilgan, biraq onıń úlken bólegi házir Tegerandaǵı Arxeologiya muzeyinde saqlanıp atır. VIII-VII tabilǵan zat haqqında maǵlıwmatlar bar hámitimal, Zividan alınǵan zatlar bul dáwirge tiyisli.Olar arasında patsha, itimal, shınjırda kiygen altın tós penen bezewleri, altın patshalıq diademasi úzindi, semser qınınıń úlken altın bólegi, at er-turmanlarınıń gúmis hám altın detallari, nayza uchi hám ılaydan islengen ıdıslar ajralıp turadı.Kiyik, tulpar, qoyan hám qoshqar suwretleri kóbinese bul zatlardı bezew ushın isletiledi.Pensilvaniya universiteti muzeyi hám Metropoliten muzeyi (AQSh) 1951 jıldan beri Irannıń arqa-batısındaǵı Hasanlu tóbeliginde qazıw jumısların júrgizedi (qazıw jumısları basshısı R. Dayson).Bul bálentligi 25 m bolǵan tóbelik bolıp, onıń astında eramızǵa shekemgi 6-mıń jıllıqtaǵı xalıq punktleriniń qaldıqları jasırınǵan.NS.Islam dáwirinen aldın. On eki minarlı diywal menen oralǵan (ol ma'badmi yamasa sarayma, elege shekem belgisiz) bekkemlengen jay qazilgan, olardıń arasındaǵı aralıq 10 m. Uzınlıǵı 4,5 m bolǵan áywan bınaǵa júrgizedi.Portiko - bul tórt qatarlı ústinli úlken " ústinli zal" yamasa " Tamashagóylar zali". Bul jay 1-ásir aqırındaǵı órtda qaytıs boldı.Eramızǵa shekemgi e., itimal Urartu armiyasınıń hújimi waqtında.Hár halda, onda sol dáwirge tiyisli Urartu jazıwları jazılǵan eki stel tabılǵan.Eki Midiya mákan-jayları, yaǵnıy Daba Djan-Tepe hám Nush-i Jan-230-tóbe xalıq punktleri salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen.Olardan birinshisi Xorramabal qalasınan 170 km arqa-shıǵısta jaylasqan temir dáwirine tiyisli iri xalıq punkti bolıp tabıladı.Onda qazıw jumısların K. Goff basshılıǵında London universitetiniń arxeologik ekspediciyası alıp bardı.Órtda qaytıs bolǵan, itimal 7-ásirdiń birinshi yarımında Assuriya hújimlerinen birinde bekkemlengen qorǵan qazilgan.Eramızǵa shekemgi NS.Tabilǵan zatlar arasında ayriqsha súwret sızılǵan hám sekrewge tayarlanıp atırǵan pantera kórinisindegi bronza pinli kóplegen ıdıslardı atap kórsetiw múmkin.Hamadonnan 70 km qublada jaylasqan Nush-i Jan-Tepe Britaniyanıń Irandı úyreniw institutı (qazıw jumısları baslıǵı D. Stronach) tárepinen tekserilip atır.Bul tóbeliktiń ornında shama menen 750-600 jıl.Eramızǵa shekemgi NS.Midiya qorǵanı diniy hám basqarıw ımaratlar hám húkimdar, onıń aqsúyekleri hám saqshılar ushın turar-jay ımaratları menen úskenelestirilgen.Qorǵannıń miytin gerbishten qurılǵan ımaratları 8 m biyiklikte saqlanıp qalǵan. Qorǵan aymaǵında " ústinler zali" hám eki sıyınıwxona ámeldegi bolıp, olar dinge sıyınıw haqqında jaqsı oyda sawlelendiriw beredi. Midiyalar eń áyyemgi dáwirde bul ımaratlardıń barlıǵı sheńber formasındaǵı gerbish diywal menen oralǵan, minaraları bar edi.