Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

XI –Bap. PARSILAR
Irannıń áyyemgi tariyxında Ahamaniylar dáwiri, parsı patshahlarining hákimiyatı Nubiyadan tartıp Orta Aziya hám Indiyaǵa shekem shozılǵanlıǵı túrli dereklerde kóp belgilengen. Bular patsha jazıwları, tariyxıy jılnamalar, patshahlarning húkimleri hám satraplar buyrıqları, joqarı mártebeli parsı hámeldarlarınıń rásmiy jazıwmalari, jeke adamlardıń xatları, parsı zodagonlarining múlkin basqarıw usılları, salıqlar jıynaw hám qullardı emlew usılları boyınsha kórsetpeler, sud hújjetleri processleri., neke shártnamaları, ijara shártnaması hám basqalar. Túrli tillerde dúzilgen bul tekstler uzaq múddetli arxeologik qazıwmalar nátiyjeleri menen qosılıp, parsı xalıqlarınıń tariyxıy waqıyaları, ekonomikalıq jáne social munasábetleri, mádeniyatı, turmısı hám úrp-ádetlerin úyreniw imkaniyatın beredi. yamasa Ahamaniylar, mámleket. Keling, dereklerdiń tiykarǵı gruppaları qásiyetlerine toqtalıp ótemiz.
§1. Ahamaniylar mámleketi
Ahamaniylar jazıwları Ahamaniylar shahlarınıń derlik barlıq jazıwları úsh tilli bolıp, áyyemgi parsı, elam hám akkad tillerinde, yaǵnıy Ahamaniylar mámleketinde qollanılatuǵın ush tiykarǵı tilde dúzilgen. Házirge shekem 200 ge jaqın jazıwlar baspadan shıǵarılǵan. Olar iri sawda jollarında, patshalıq qábirlerinde, saraylardıń diywal hám ústinlerinde jaylasqan bolıp, geyparaları saraylar tiykarınan tapılıp, onda ipoteka retinde qoyılǵan joq.Korollıǵılıq jazıwlarınıń kópshiligi Parsı, Elam hám Midiya aymaqlarında jaylasqan.Olardan eń ataqlısı Behistun bolıp, Kambiz húkimranlıǵı hám Doro I húkimranlıǵınıń birinshi jılları waqıyaları haqqında gúrriń etiwshi eń iri qıyatas jazıwı bolıp tabıladı.Ol Kirmonshah qalasınan 30 km shıǵısda jaylasqan.Jazıw 105 m biyikliktegi tik qayada jasalma tereńlikte o'yilgan. Jazıwdıń ulıwma bálentligi 7, 80 m. Orayda áyyemgi parsısha nusqadaǵı bes ústin bolıp, olarda 515 qatar bar. Parsısha tekst joqarısında Doro I dıń kóterilisshi patshahlar ústinen qazanǵan jeńisi suwretlengen, ortasha bálentligi 3 m, keńligi 5, 48 m bolǵan relyefli saqna suwretlengen. Quday Axuramazda pútkil figuralar toparı ústinen aylanıp, shep qolın júzik penen Doroga cho'zadi, oǵan shah hákimiyattı ısenip tapsırıwdıń ramziy dástúrin ótkeredi hám kóterilgen oń qolı menen onı duwa etedi. Doronıń ózi bálentligi shama menen 1, 80 m bolǵan tolıq ólshemde suwretlengen, onıń basında patshalıq tajı bar, oń qolı Axuramazdaga sıyınıw ım-ishara -belgisinde kóterilgen, shep tárepinde bolsa oq jay tutqan. Doro oń ayaǵı menen Parsı taxtıdagı salafi Gaumatanı ayaq astı etedi. Toǵızkóterilisshi jalatay Gaumatanıń arqasında suwretlengen, olardıń barlıǵı qolı arqasına baylanısqan.Háykellerdiń ońında jazıwdıń túp elamit versiyasınıń tórt ústini jaylasqan. Relyefge jańa suwretler qosıw ushın jay ashıw ushın bul tekst tiykarınan qurıwshılar tárepinen joq etilgen. Parsısha versiyanıń shep tárepinde keyingi elamit versiyasınıń ush ústini jaylasqan. Hámmesi bolıp 650 dane elam sızıǵı bar. Olardan joqarıda releftiń shep tárepinde 141 qatardan ibarat bir ústinde akkad variantı osilgan jinsning eki tárepine jaylastırılǵan. Barlıq ush varianttıń mazmunı, birnesheiyiwler bunnan tısqarı, birdey. Bunnan tısqarı, besinshi ústinde keńligi 22 m. 23 Sid versiyası, elam hám akkad tekstlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, eramızǵa shekemgi 519 jıldaǵı elam kóterilisi bastırılǵanı haqqında gúrriń etedi. NS.parsılar húkimranlıǵına qarsı hám Doro 1 niń skiflarınıń Tigrahauda qáwimine qarsı júriwi haqqında. Bobilda patsha sarayı qarabaxanalarında tabılǵan tas penen bloktaǵı bir jazıwda da akkadcha nusqa bólek saqlanıp qalǵan. Egipettiń Elephantine atawında Parsı shahları armiyasında xızmet etken jalańash áskeriy kolonizatorlar arxivlarında aramey tilindegi Behistun jazıwınıń úzindileri bolǵan papiruslar tabılǵan. Behistun jazıwınıń tekstin uzaq orınlardan tabıw pán ushın ájep emes edi, sebebi Doro " bul jazıwdı barlıq mámleketlerge jibergen" dep daǵaza etedi. Jazıw úlken biyiklikte jaylasqanı hám sol sebepli tómenden oqıw múmkin emesligi sebepli tekstti tákirarlaw zárúr edi.Qayadagi jazıwda Doro óziniń mártligi sheberligi haqqında gúrriń etip, keleshek áwladlarǵa hám qudaylarǵa shaqırıq etedi. Behistun jazıwında jeńislerdiń anıq sáneleri hám olar júz bergen jaylar, sonıń menen birge, Doroning óltirilgen hám qamaqqa alınǵan qarsılasları sanı bar. Bul maǵlıwmat itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı, sebebi bul jazıw tárepinen bildirilgen kóplegen maǵlıwmatlardıń isenimliligi belgisi bolıp tabıladı.Soǵan qaramay, Behistun jazıwı tariyxchidan saldamlı sın kózqarastan munasábetti talap etedi.Bul hádiyselerdiń sub'ektiv, tendentsiyalı sáwleleniwine iye bolǵan ádetiy patsha jazıwı. Jazıwda Doro on mińlaǵan dushpanların óltirgeni yamasa qamaqqa alǵanı haqqında kóp ret xabar berilgen, biraq óz joytıwları haqqında bir awız sóz aytpaydı. Jazıwdı dıqqat penen oqıp shıǵıw sonı kórsetedi, bir qatar jaǵdaylarda Doro maqtangan jeńisler tiykarınan onıń jeńiliwi bolǵan. Doro I niń basqa zárúrli jazıwları Persepolisdan bir neshe kilometr arqada jaylasqan Naǵıs -i Bahadırda jaylasqan. Ahamaniylar patshahlarining qayaga o'yib o'yilgan qábirlerine kirer jerinde eki ideografiya jazıwı ámeldegi bolıp, olardan birinde patshalıq atategi hám Parsı shahi húkimranlıq etken mámleketler dizimi, ekinshisinde bolsa huqıqıy hám etikalıq normalar aytılǵan. Doro I siyasatında basqargan principler... Sonıń menen birge, Doro hám parsılarǵa boysınıwshı xalıqlardıń bir neshe onlap wákilleri ayriqsha antropologıyalıq qásiyetleri hám kiyim-kenshek qásiyetleri menen suwretlengen relyef de bar.Iran aymaǵınan tabılǵan Ahamaniylerdiń qalǵan úsh tilli jazıwlarınan 233 úlken áhmiyetke iye.Doro I hám Kserkstiń Persepolis penenhám Suzadagi jazıwları.Persepolisda Ahamaniylar mámleketiniń shegaraları kórsetilgen, Doro jazıwları túsirilgen altın hám gúmisten jasalǵan taxtalar tabılǵan.Doroning Suzada saraylar qurılısı haqqındaǵı jazıwları kóp nusqalarda saqlanıp qalǵan.Olardan geyparaları mramorǵa, basqaları bolsa ılay taxtalarǵa o'yilǵankax hám gerbishler.Birneshe úlgiler saraylardıń túrli jaylarında kórsetilgen bolsa, basqaları tiykarǵa qoyılǵan. Suzada Doro I dıń úsh metrli háykeli de tabılǵan (bası saqlanbaǵan) áyyemgi parsı, elam, akkad hám ásirese, Egipetlik tekstleri menen. Persepolis penende Pasargadada birneshe qudaylardıń qadaǵan etilgen kultlarına qarsı gúres haqqında gúrriń etiwshi Kserks penenjazıwınıń bir neshe nusqaları tabıldı (Anti-Devian jazıwı ). Keyingi Ahamaniylar shahlarınan da az sanlı jazıwlar saqlanıp qalǵan. Áyyemgi Midiya, Bobil hám Egipet aymaǵınan bir qansha ahamaniy jazıwları tabılǵan. Ekbatana qasında Doro 1 nińideografiya trilingvası tapildi, olar burınları onıń buyrıǵı menen ol jerde qurılǵan saray tiykarında jaylasqan. Egipette tabılǵan hám Suezko kanalı qurılısı haqqında gúrriń etiwshi Doro 1 niń ush stelasi áyyemgi parsı, Egipet, elam hám akkad tillerinde jaratılǵan. Orskda (Orenburg qasında ) alıp barılǵan qazılmalar waqtında sovet arxeologlari tap sol tórt tilde Artaxerx I jazıwı bolǵan alebastr vazasın taptı. Áyyemgi parsı jazıwları bolǵan júdá kóp mórler de saqlanıp qalǵan. olarǵa tán. A.S. Pushkin Moskvada Artakserks penenII suwreti hám jazıwı bolǵan gózzal kalsedon cilindrli móri bar.