Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

I –Bap. ÁYYEMGI MISIR ORTA PATSHALIQTIŃ AQIRINA SHEKEMGI DÁWIRDE
§ 1. Ulıwma maǵlıwmatlar
Mısır jeke tariyxın qaldırmadı. Bizge jetip kelgen birden-bir derek Manefonnıń grek tilinde jazılǵan "Mısır tariyxı" úzindileri bolıp tabıladı. Erte dáwirden baslap, xronika qaldıqlarınan tısqarı, tek patshalar dizimi saqlanıp qalǵan hám olarda tolıq emes. Tariyxtı esteliklerge qarap qayta tiklew zárúr hám olar arasında tiykarǵı orındı monumental estelikler iyeleydi: jar taslardaǵı suwretler hám jazıwlar sıyınıwxanalar hám qábirler diywalları h.b. Hújjetler salıstırmalı túrde ekinshi dárejede bolsada áhmiyeti bar. Tariyxıy processti qayta tiklewdiń arxeologiyalıq usılları da jaqın waqıtqa shekem ekinshi dárejede edi.
Mısır tariyxına tiyisli jazba derekler áyyemgi Mısır tilinde jazılǵan bolıp, ol afraziya yamasa semitoxamit tilleri toparınıń arnawlı tarmaǵın quraydı hám uzaq waqıt dawamında rawajlanıwdıń bir neshe basqıshlarınan ótken: áyyemgi Mısır tili (eramızǵa shekemgi XXX-XXII ásirler), orta Mısır yamasa klassik, til (eramızǵa shekemgi XXII—XVI ásirler), jańa Mısır tili (Eramızǵa shekemgi XVI—VIII ásirler), kesh Mısır tili, tiykarınan demotik jazıw tili (eramızǵa shekemgi VII ásir — eramızǵa shekemgi V ásir).
Eramızǵa shekemgi III ásirde Nil oypatlıǵında grek tili, mámlekettiń grek-makedon basıp alıwshıları tili úlken áhmiyetke iye boldı. Ol bul mánisti Arab basıp alıwshılıǵına shekem saqlap qaladı.
Eramızdıń III ásirinen sol dáwirdiń sóylesiw tilindegi jazıw hám ádebiyatı payda boladı — kopt tili házir de anaw yaki mınaw tárizde mısırlıqlar-nasraniylar, koptlar arasında, olardıń sıyınıwında, ádebiyatında hám kúndelik turmısında saqlanıp qalǵan. Er.VII ásirinen baslap grek hám kopt tilleri arab tili menen almastırıdı.
Jazıw materialı retinde tas, aǵash (taxtalar), ostrakonlar — ılay bólekleri hám úzindileri, geyde bolsa tastıń úlken tegis bólekleri, kemrek teri hám metall qollanılǵan. Biraq jazıw ushın eń keń tarqalǵan material papirus bolıp, ol hátte xalıq aralıq kólemde de tarqaldı. Papirus Nil oypatlıǵınıń qurǵaq ıqlımında jaqsı saqlanıp qalǵan. Olar ádetde kist penen, keyinirek qamıs qálem menen jazǵan. Qara sıya retinde oxra isletilgen - qurǵaq qara hám qızıl boyawlar (kist suwǵa batırılǵan ). Hátte Mısır jazıw ásbapları da saqlanıp qalǵan: sıyanı jaǵıw ushın maydalawshı qurallar hám olardı saqlaw ushın tereńsheler menen oyılǵan taxta, suw ıdısı, futlyardaǵı kistler.
Mısır jazıwınıń kelip shıǵıwın piktografiyanıń eń áyyemgi dáwirinde suwretten kelip shıqqan halda izlew kerek. Onnan ieroglif jazıwı payda boldı (bul termin er. sh II—III ásirlerde Aleksandriyalı Klement tárepinen qollanılǵan) — Mısır jazıwınıń negizi - eramızǵa shekemgi IV-III mıń jıllıqlar aqırında payda bolǵan hám IV ásirge shekem ámelde bolǵan. Onnan Mısır jazıwınıń taǵı eki túri payda boldı - ieratika — kursiv jazıw, er. Sh. III mıń jıllıq aqırı ) hám demotik (stenografiya principlerı menen birlestirilgen kursiv). Demotik jazıw eramizǵa shekemgi VII asirde payda bolıp er.V ásirine shekem ámelde bolǵan.