Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. Antik dáwir avtorları
Gerodot (eramızǵa shekemgi V-ásir), Diodor (eramızdan aldınǵı I-ásir), Strabon (eramızdan aldınǵı I ásir - eramizǵa shekemiy I-ásir ) Mısır haqqında jazǵan hám Plutarx (eramızdıń I-II -ásirler) Gerodottıń ekinshi kitabı (Euterp), Diodordıń "Tarıyxıy kitapxanası"ndaǵı birinshi hám Strabonnıń on jetinshi kitabı Mısır tarıyxına arnalǵan. Gerodottıń úshinshi kitabı hám Diodordıń ekinshi kitabı, Mısırdıń qubla qońsılası bolǵan Efiopiyaǵa arnalǵan bolıp bul mámleket penen baylanıslar haqqında sóz etedi. Plutarxtıń ,,Isida hám Osiris” haqqındaǵı arnawlı qollanbası da bar. Álbette, ayırıqsha tásirler qaldıratuǵın, Faraon hám Parsı dáwiri Mısır tarıyxın óziniń ájayıp qábileti hám Mısırǵa sawdaǵa kelgen grekler menen tikkeley baylanısların tolıq súwretlep bergen birden-bir grek avtorı Gerodottıń iskerligi ayırıqsha áhmiyetke iye bolıp ol basqa avtorlardıń miynetleri hám baqlawlarınanda nátiyjeli paydalanǵan. Geradot miynetinde mámlekettiń tábiyatı, Mısırlılardıń turmıs tárizi hám úrp -ádetleri, olardıń tarıyxı, dinin qamtıp aladı hám tiykarınan materiallıq estelikler maǵlıwmatlarına qarsı keledi, bul bolsa avtorǵa sın pikirdi bildiriwge sebep boladı. Biraq, bunday qarama-qarsılıq kóplegen avtor miynetlerinde ushrasadı. Hátte Mısır tarıyxı haqıyqatlıǵına gúman etiwshi túrlishe sın pikirlerde ushrasadı.
G. Masperonıń obrazlı kórinislerinde Mısır jazıwları saray hám xramlarında jazılǵanları itibarǵa alınadı, Gerodot bolsa Mısır qalaları kóshelerinen jıynaǵan maǵlıwmatlardan paydalanadı. Gerodottıń kóplegen "absurdları" (ótirikleri) áyyemgi Mısır tarıyxı haqqındaǵı degen kóplegen pikirlerdiń tuwrısı bolıp shıqtı (mısalı, Nildıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı táriypi). Mısırtanıwshılıqta Gerodottıń ekinshi kitabında Mısırdıń shetki jerlerdi (marginal jazıwlar) jazıw dástúrı qáliplesken.
A.Videmannıń qunlı shıǵarması (Herodots zweites Buch) waqıt ótiwi menen qunsızlanıp barmaqta.Usı waqıtta baspadan shıǵarılǵan Lloydtıń Diodor miynetleri, bálkim Abderlik Gekatey shıǵarmasına tıykarlanıp, jazǵan miyneti úlken áhmiyetke iye.Diodordıń sońǵı, XXX-dinastiya dáwirinde Mısır haqqındaǵı maǵlıwmatları bar bolıp, bálkim maǵlıwmatlar IV-ásir aqırında Mısırda Makedoniya administraciyası tárepinen paydalanılǵan bolıwı múmkin.Eramızǵa shekemgi IV ásirge tiyisli Diodordıń birinshi kitabı Mısırtanıwshı A.Burton tárepinen baspadan shıǵarılǵan.Strabon óziniń "Geografiya" shıǵarmasında Mısır tábiyatı hám Nil oypatlıǵı xalqlarınıń ekonomikalıq turmısın ashıp beriwge kóp itibar qaratqan.Onıń miyneti arqalı Mısırlılar turmısı hám ómir tárizin olar menen qońsılas jasaǵan Afrikanıń basqa xalıqları turmısı menen salıstırıwǵa múmkinshilik beredi.Strabon miynetinde Mısırdıń eń kózge kóringen qalaları hám monumental áyyemgi estelikleri tilge alınadı, mısrlılardıń áyyemgi dúnya elleri menen baylanısların kórsetedi. Sonıń menen birge, Strabondaǵı bir qatar tarıyxıy waqıyalarǵa, atap aytqanda, mámleket tarıyxınıń sońǵı dáwirine tiyisli waqıyalarǵa birqansha siltemeler berip ótiledi.
Plutarxtıń "Isida hám Osiris haqqında" shıǵarması bir neshe márte baspaǵa usınılǵan. (Mısırtanıwshı, G.Partası, T.Xopfner, J.Griffistiń eń qızıqlı hám túsindirmeleri tiykarında). Mısır tekstleri bólimlerge ajıratılıp, atap aytqanda, Plutarx tárepinen bir ortalıqta jaqsı etip kórsetiledi.
48
49 Fukidid, Sokrat, Platon, Aristotel, Aristofan hám basqa grek avtorları (bunda tek grek tilinde) miynetlerinde de Mısrda júz bergen waqıyalar haqqında maǵlıwmatlar beriledi. Bular eń qımbatlı derekler sanalıp, sebebi mámleket (mısr) tarıyxında sol dáwirdiń kóplegen waqıyaları usı kunge shekem saqlanıp qalǵan bolıp basqa Mısr dereklerinde saqlanıp qalmaǵan edi. Latın (Rim) avtorlarıda grek epigonları sıpatında bul háreketlerdi dawam etken. Olar arasında "Tábiyiy tarıyx" shıǵarmasında Mısr tábiyatı hám ekonomikası haqqında maǵlıwmat bergen Pliniy (eramızdıń I-ásiri) di ayırıqsha atap kórsetiw kerek.
Ataqlı Tasittıń "Tarıyxıy estelikleri"nde (eramızdıń I-II-ásirleri) Áyyemgi Mısrdıń ayırım esteliklerine, mısalı, Fiva qarabaxanaları hám Mısr xramları diywallarındaǵı áyyemgi jazıwlarǵa sholıwlar bar. Ol Mısr patshalarınıń basıp alıw júrislerin ózinshe talqılaydı. Áyyemgi Mısr dini haqqında, atap aytqanda, Isida haqqındaǵı qızıqlı maǵlıwmatlar "Metamorfozalar" yamasa "Altın eshek" te Rim Afrikasında jasawshı Lusiy Apuley (eramızdıń II-ásiri) tárepinen saqlanǵan. Wayran bolǵan Fiva taǵdiri áyyemgi Mısr jazıwları hám Mısr materiallıq miyrasları haqqındaǵı ayırım maǵlıwmatlar, Rim tarıyxshısı Ammius Markellinus (eramızdan aldınǵı IV-ásiri) tárepinen jazılǵan "Hawariylar tarıyxı" kitabında bayan etiledi. Ol áyyemgi Mısr ádebiyatındaǵı áyyemgi Mısr tekstiniń (Ramzes II qábirindegi jazıwlar ) grek tiline birden-bir awdarmasında saqlap qalǵan.
Eratosfen tárepinen (eramızǵa shekemgi III-II- ásirler) tárepinen Mısr tarıyxı ushın arnawlı miynetinde, Mısr patshalıqlarına sholıwlar berilegen. Mısr haqqındaǵı bir qansha dóretpeler bizge shekem jetip kelmegen: bular Miletlik Gekatey (eramizǵa shekemgi VI-ásir) hám Abderlik Gekatey (eramızǵa shekemgi IV-ásir) dóretpeleri bolıp tabıladı. Bul eki miynettiń birinshisi Gerodot miynetine tiykar bolǵan (Miletlik Gekatey Mısrǵa qızıǵıp qalǵan birinshi áyyemgi avtor edi), ekinshisi Diodor shıǵarmasına sholıw jasaǵanlıǵı belgili. Sonı este saqlaw kerek, eger bir-birine uqsas eki shıǵarmadan birewi saqlanıp qalǵan bolsa, bir avtordıń basqasına tásiri haqqındaǵı soraw pándegi eń qarama-qarsılıqlı máselelerden biri bolıp tabıladı. Áyyemgi Mısr haqqındaǵı barlıq maǵlıwmatlar Mısr menen baylanıslı bolmaǵan waqıyalar átrapında toqılǵan bolıwı da múmkin. Sonı da esten shıǵarmaw kerek, áyyemgi dereklerde ózinen aldınǵı ótken zamanlaslarınan kóplegen maǵlıwmatlar alınǵan, bul shıǵarmalardıń hámmesinde házir joǵalǵan dep esaplanıwshı miynetlerden maǵlıwmatlar bar. Sol sebepli klassik dáwir filologiya qániygeleri tárepinen jaqsı islep shıǵılǵan usıl, yaǵnıy grek hám latın avtorları, dáslepki xristian jazıwshıları hám patristikalarınıń miynetlerinen málim bir másele boyınsha barlıq maǵlıwmatlardı úzliksiz túrde toplaw úlken áhmiyetke iye boldı.
Sonday miynetlerden biri Mısr materialları tiykarı boyınsha T.Xopfner tárepinen jazılǵan áyyemgi Mısr dini haqqındaǵı ájayıp maǵlıwmatlar kompleksi bolıp tabıladı. Avtordıń haywanlarǵa sıyınıw haqqındaǵı shıǵarması da din xarakterin jaqsı ashıp beredi.
Álbette, áyyemgi avtorlar arasında grek tilinde jazǵan Mısrlılar ayırıqsha orın iyeleydi. Olar arasında ekewi ajralıp turadı - Manefon hám Mendeslik Ptolemey. Ekewi de Mısr tarıyxın izertlegen avtorlar, biraq Manefon azmaz aldınlaw jasaǵan (eramızǵa shekemgi IV-III ásirler). Mendeslik Ptolemeydiń atı tek ǵana Tatiannıń ("Greklerge qarsı") dep atalǵan miynetinde málim bolsa da, biraq bul kishi kórinisi de onıń "Waqıt" dep atalǵan shıǵarmasınıń úlken tarıyxıy áhmiyeti haqqında juwmaq shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Sonday etip, giksoslar Mısrı tarıyxınıń Manefon dástúriy jol menen jazǵan bolsa, Ptolomey bul máseleni anıq dálillerge tiykarlanıp alıp bardı. Manefonniń "Mısr tarıyxı" miynetiniń kóp bólimi saqlanıp qalmaǵan. Shıǵarmanıń tekstlerinen tek úzindiler saqlanıp qalǵan, ózgertilgen yamasa qayta jazılǵan, Iosif Flavius (er. I ásir) yaxudiylerdiń Mısrǵa keliwi jáne bul mámleketten quwıp jiberiliwi usı shıǵarmada bayan etilgen dep aytadı. Bul shıǵarma (Mısr tarıyxı) bir nusqada bolıp Aleksandriya kitapxanasında saqlanıp, hesh qashan tolıq nusqa kóshirilmegen hám sońında joq bolıp ketken degen pikirler ushırasadı. Degen menen Iosif Flavius tárepinen jazılǵan, IV-ásir basların sóz etiwshi kóshirmeler (úzindiler) bar hám bul úzindiler (Sextus hám Julius Afrikana hám Eusebius penen Pamphilus) Mısr patshalarınıń tolıq dizimi bolıp shıqtı.
Óz miynetinde Manefon mámleket tarıyxın 30 dinastiyaǵa, olardı óz gezeginde úlken úsh dáwirge ajratadı. Olar onıń "Mısr tarıyxı"nıń úsh bólimin qamtıp aladı:birinshi bólimde on eki dinastiya tarıyxı, ekinshisinde keyingi jeti dinastiya tarıyxı, úshinshisinde on bir dinastiya tarıyxı bayan etiledi. Biraq bul dizimler járdeminde túp nusqasın qayta tiklew derlik imkansız. Manefonnıń ózi bul dinastiyalardı sanap ótkenbe (olardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen sheklenip qalıwı da múmkin edi: "Memfis", "Elephantin" hám basqalar) yamasa olardı onıń xronologiyasi menen maslastırıwǵa háreket etkenbe yamasa kóshirip alınǵanların tártip penen tolıq jazǵanba bul haqqında aytıw qıyın.