Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 3. Áyyemgi patshalıq (III-VI dinastiyalar )
Áyyemgi patshalıq dáwirindegi arxeologik materiallar onsha bay emes. Biz Nubiyadagi metallurglar turar jayı hám Giza qalasındaǵı úshinshi piramida qurıwshılarınıń turar jayı, Bubastisdaǵi Ma'bad, V úrim-putaqtıń quyashlı sıyınıwxanaları, piramidalar astındaǵı arxitekturalıq kompleksler hám basqalardı tabamız.
Dáwirdi úyreniw ushın tiykarǵı material joqarı mártebeli hasılzadalar hám abroylı shaxslar, sonıń menen birge, kishipeyil ana social poziciyaǵa iye adamlardıń monumental qábirlerindegi suwretler hám jazıwlar menen támiyinlenedi. Qábirdegi suwretler onıń iyesin turmıs ushın zárúr bolǵan barlıq zatlar menen támiyinlew ushın etilgen: azıq-túlik, ishimlik, kiyim-keshek. Onıń ushın qábirde mudamı zatlardı tayarlawdıń pútkil ciklı suwretlengen: nannıń jaratılıwı egiwden, gósh — jas haywanlardıń tuwılıwınan, tayın kiyim — ziǵır egiwden hám taǵı basqalardan gúzetilgen. Nátiyjede pútkil islep shıǵarıw procesi, bul processte bánt bolǵan adamlar, olardıń atları, ataqları, kásipleri máńgilestirildi. Sonday etip, izertlewshi Erisiw oypatlıǵındaǵı sociallıq-ekonomikalıq shólkemdiń suwretin, ulıwma áyyemgi Mısır jámiyetiniń dúzilisi haqqında maǵlıwmat aladı.
Eń bay material paytaxt aymaǵınıń nekropollari, arqada Abu Roashdan qublada Medumga shekem , biraq Giza, Abusir hám Sakkara nekropollari ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Xufu, Xafra, Menkaura IV úrim-putaǵı patshalarınıń ullı piramidaları jaylasqan Giza eliw betke shekem arnalǵan [27] arnawlı ádebiyatlar. Usınıń menen birge, J. G. basshılıǵında islegen Amerika ekspediciyasınıń nátiyjeleri esapqa alınıwı kerek. Reisner, tolıq baspa etilmegen. Sakkara-áyyemgi patshalıq dáwirindegi eń úlken nekropol, biraq ol jaman baspa etilgen. Bunnan tısqarı, ótken ásirdiń 90 -jıllarında Mısırdaǵı áyyemgi buyımlar xızmeti direktsiyasi dúnya boylap tarqalıp ketken bir qatar qábirlerdi kesip, keyin satıwǵa májbúr boldı. Abusir sońǵı on jıl ishinde ásirese jedel rawajlanıp atır. Ol jerde V úrim-putaǵı dáwirindegi patshaları shańaraǵı wákilleriniń qábirleri tabılǵan.
Áyyemgi patshalıq dáwirindegi jergilikli nekropollar, álbette, onsha bay emes, biraq hesh qanday áhmiyetke iye emes. Eń úlkeni Deshash, Xemamiya, saray Said, ahmim, Deyr el, xalıq-Gebravi, Shayıq Baxıtlı, kubbet el, xalıq-xava. Bul nekropollar, qaǵıyda jol menende, wálayat basshıları hám olardıń shańaraqları aǵzalarınıń qábirlerin óz ishine aladı.
Abidostıń barlıq áyyemgi Mısır nekropollari arasında eń múqaddes roli tek áyyemgi patshalıqtıń aqırınan, VI úrim-putaq dáwirinen baslap sezilerli boladı. Abidosda ataqlı " qubla baslıǵı" unanıń qabiri bar edi, bul Mısır jámiyetiniń social sistemasın, Mısır administraciyasınıń dúzilisin úyrenetuǵın hár bir adam ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Áyyemgi patshalıq dáwiriniń paytaxtları saqlanıp qalmaǵan. Biraq III úrim-putaq dáwirindegi patshalıq sarayınıń kórinisin Djoser piramidasındaǵı ımaratlar kompleksinde kóriw múmkin, olar bir neshe on jıllıq jumıslar nátiyjesinde francuz alımı J.-F. Lauer tárepinen tiklengen.
Piramidalardaǵı patshalardıń ólik sıyınıwxanalari tek az sanlı jaǵdaylarda qazilgan hám olardıń derlik barlıǵı wayran etilgen. V úrim-putaq patshaları tárepinen quyashtı kótermelew ushın qurılǵan eki sıyınıwxana qazilgan. Olardıń birinen (Patsha Niuserr dáwirinde qurılǵan ) sezilerli qaldıqlar, ekinshisinen (Patsha Userkaf dáwirinde) — túsiniksiz qarabaxanalar saqlanıp qalǵan. Qudaylardıń sıyınıwxanalari áyyemgi patshalıq dáwirinen tek ekewi saqlanıp qalǵan : biri (tiykar ) Bubastisda (zamanagóy. Tell el, xalıq Basta), ekinshisi Fayumda.
Bul dáwirden alınǵan hújjetli materiallar salıstırǵanda az muǵdarda saqlanıp qalǵan, biraq bul júdá zárúrli bolıp tabıladı. Bul material eki gruppaǵa bólinedi: tasqa oyilgan hújjetler (bul tiykarınan patshalardıń húkimleri) hám papirusdaǵı hújjetler hám xatlar. Geyrpara patshalıq xatları saqlanıp qalǵan, biraq tek tasdaǵı jazıwlarda.[28]
Patshalıq húkimleri birinshi ret frantsuz alımı R. Vayl tárepinen Koptosdaǵı ma'badda tabılǵan (zamanagóy. Kuft), bul jerde jańa patshalıq dáwirinde bul húkimler jazılǵan stelalar Ma'bad háwlisin asfaltladi. Koptos, haqiyqattanda, Mısırdıń basqa kóplegen jaylarında ámeldegi bolǵan, biraq saqlanıp qalmaǵan materialdıń tiykarǵı bólegin berdi. Biraq, bólek húkimler basqa orınlarda tabılǵan hám olar qashannan berli tásirli korpustı quraydı. Olardıń barlıǵı bul Ma'bad yamasa Ma'bad xızmetkerlerin tuwrıdan-tuwrı túpkiliklilerinen tısqarı qosımsha jumıslarǵa tartıwdan azat etiwge arnalǵan. Eń áyyemgi párman IV úrim-putaq patshası Shepseskaf tárepinen shıǵarılǵan, ekinshisi — VII—VIII úrim-putaqlar patshahları, olar qashannan berli ótiw dáwirine tiyisli.
Papirusdagı hújjetler tiykarınan V úrim-putaǵınıń úshinshi patshası Neferirkardıń piramida sıyınıwxanası arxivına tiyisli bolıp, tiykarınan bul úrim-putaqtıń sońǵı patshalarına tiyisli. Bul De Seniwal hám P. Kriej-Posener tárepinen baspa etilgen hám ekinshisi tárepinen tolıq úyrenilgen papiruslardıń tásirli korpusı. Hújjetler Ma'bad múlkin inventarizatsiya qılıw, ma'badning shtat kestesi, ma'baddan azıq-túlik hám zatlardı shıǵarıw hám basqalar menen baylanıslı.
Maǵlıwmatlı papirus arxivı bizge bul dáwirden Elephantine aymaǵınan kelgen. Onıń barlıq hújjetleri áyyemgi patshalıqtıń aqırına, VI úrim-putaq dáwirine tuwrı keledi.
Sociallıq-ekonomikalıq munasábetlerdi úyreniw ushın insan, biraq zárúrli arxiv gebeleinda Italiyalıq arxeologlar tárepinen tabılǵan. Bul materialdı qayta islew hám baspa etiw P. Kriej-Posener tárepinen ámelge asıriladı.
E. Edel basshılıǵındaǵı nemis arxeologik ekspediciyası tárepinen tabılǵan tamırlar daǵı ieratik jazıwlar qızıq derek bolıp tabıladı. Bunday júzlegen tekstler ámeldegi hám olardıń maqseti ıdısda qanday ónim bar ekenin ataw bolsada, olar izertlewshini qızıqtiradı, sebebi olar arasında juwapker adamlardıń kóplegen jazıwları, olardıń múlki bolǵan kórsetpeler hám basqalar bar.
Piramidalar hám qábirlerdiń tas bloklardagi taslandıqlar jáne de qızıqlaw. Ímaratlardıń diywalları, qaǵıyda jol menende, olardı jasıradı, sol sebepli bunday grafitlardıń kópi málim emes. Usınıń menen birge, olar qurılısta bánt bolǵan jumısshı kúshin shólkemlestiriw, qurılıs penen baylanıslı bólimler hám basqalar haqqında júdá kóp zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Z. Jaba basshılıǵındaǵı Chexiya arxeologik ekspediciyası Abusirda úsh júzden artıq bunday jazıwlardı tabıwǵa eristi.[29]
Júdá kóp muǵdardaǵı cilindrsıman mórler hám olardıń ılayǵa qaytarılıwı saqlanıp qalǵan. Olar áyyemgi patshalıq ekonomikasın qayta qurıw ushın da, xronologik strukturalardı ońlaw ushın da qımbatlı maǵlıwmatlardı beredi. Ókiniw menen aytamız, bul dáwirdegi mórlerdiń korpusı ele baspa etilmegen.
Patshalıq subektleriniń qábirlerinde birinshi ret ómirbayanshılıq tekst payda bolıp, qábir iyesi haqqında maǵlıwmat beredi. Ol avtobiografiya, anıqraǵı psevdo-avtobiografiya formasın aladı, sebebi bunday tekstlerdi jazıw qánigelerge isenip tapsırilmagan dep shama qılıw qıyın. Eń áyyemgilerinen biri III—IV úrim-putaqlar aqırında jasaǵan hasılzada Mechenning jazıwı. Tariyxıy derek retinde eń maǵlıwmatlı hám kórkem pazıyletleri tárepinen eń jetilisken — bul Piopi i hám Piopi II patshaları dáwirinde jasaǵan joqarı Mısır húkimdarı Unanıń jazıwı. Hufhor, Piopinachtıń ómirbayanları da zárúrli bolıp tabıladı.
Áyyemgi patshalıqtan papirusta bir " kitap" saqlanıp qalmaǵan, biraq Orta patshalıq dáwirindegi dástúr bul dáwir bir qatar kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi: Ptaxxotep, Kagemni, Tsarevich Dedefxorning didaktik qollanbaların baylanıstırǵan. Málim bir Mechechidiń bir didaktik shıǵarması bizge onıń qabri diywalına oyılǵan halda jetip keldi. Kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń (syujetli dóretpeler) tolıq joq ekenligi itibardı tartadı.
Bul dáwirge tiyisli geypara ilimpazlar Smit papirusi dep atalatuǵın xirurgiya boyınsha ataqlı medicinalıq qollanbanı óz ishine aladı. Mısırlıqlardıń matematikalıq jetiskenlikleri de sol dáwir tuwrı keliwi múmkin, biraq olar Orta patshalıq jazıwlarında saqlanıp qalǵan. Sonday bolmaytuǵın, sheńberdiń kvadratı mashqalası naǵız sol waqıtta islengen dep shama qılıw ushın tiykar bar.
Áyyemgi patshalıq dáwirinde Mısır dini ushın tiykarǵı bolǵan dóretpe — " piramidalar tekstleri" jazılǵan. Bul tekstler birinshi ret unis piramidasınıń ishki diywalları diywallarında (V úrim-putaqtıń aqırı ) payda bolıp, pútkil VI úrim-putaqtıń dawamı hám itimal keyinirek VIII úrim-putaqtıń aqırıǵa shekem jazılǵan bolıp, odan tek patsha Ibi piramidası saqlanıp qalǵan. Hámmesi bolıp tekstler menen segiz piramida málim: altı patshalıq hám eki Malika piramidaları. Bul komplekske kiritilgen sózler túrli waqıtlarda dúzilgen (olardıń geyparaları tuwılıwı predinastik dáwir tuwrı keledi) hám túrli diniy [30] sistemalar tásirinde (Geliopol ásirese ajralıp turadı ), bul olardıń mazmunı hám tilin analiz etiwden dárek beredi. " Piramidalar tekstleri" Firaunnıń óliminen keyin etken sayaxatları haqqında gúrriń etedi, olardıń maqseti onı keyingi dúnyada jetkilikli turmıs penen támiyinlew bolıp tabıladı. Olar erte hám áyyemgi patshalıqlar dáwirindegi Mısırlıqlar dinin úyreniw ushın tiykarǵı derek esaplanadı.
XXV úrim-putaǵı dáwirinde ámelge asırılǵan tasdaǵı jazıwda eń qızıqlı diniy, filosofiyalıq hám siyasiy qollanba ámeldegi-bul " Memfis diniy qollanbası" dep atalǵan bolıp, ol jaǵdayda Quday ptax dúnyanı sóz benen qanday dóretkenligi haqqında gúrriń etiledi.
Áyyemgi patshalıq dáwirinde Mısır menen shegara qatar jerlerdiń rawajlanıwı, dereklerge kóre, talay rawajlanǵan. Bul dáwir estelikleri Sinay yarım atawında, Arqa shólde (Xatnub, vadi Hámmemat), Nubiyada (toshka hám jar taslarda ) tabılǵan. Ásirese, olardıń kópshiligi Finikiyaning Biblya qalasında tabılǵan. Kritdagi hám Arqa Orta jer teńiziniń basqa jaylarındaǵı birden-bir áyyemgi Mısır estelikleriniń tabilǵan zatları áyyemgi patshalıq dáwirinde bul jaylardıń Mısır menen baylanısın derlik tastıyıqlamaydi, sebebi olar keyinirek ol jerge alıp kelingen bolıwı múmkin. Áyyemgi patshlıq dáwirdiń jazba hám suwretleytuǵın dáreklerinde Aziya arqalı, Punt mámleketine, Erisiw dáryasına ekspediciyalar shólkemlestirilgen hám suwretlengen. Usınıń menen birge, Delta, qublası -Arqa regionnan tısqarı (Heliopol, Bubastis) áyyemgi Patshalıq esteliklerinen pútkilley juda bolǵanlıǵı dıqqatqa ılayıq. Teńiz esapqa alınbaydı : áyyemgi Mısırdıń barlıǵı keyinirek basqa orınlardan alıp kelingen.