Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. MIDIA
Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi ásirlerdińde Batıs Iranda bir qansha mámleket strukturaları payda boldı. Olardıń ishinde eń áhmiyetlisi 1-ásirden berli ámeldegi bolǵan Manney patshalıǵı edi. Eramızǵa shekemgi Ossuriya menen bolajaq Midiya mámleketi aymaǵı ortasında jaylasqan edi. VII-VI ásir baslarında Eramızǵa shekemgi Batıs Azerbaydjanda skiflar patshalıǵı (áyyemgi dereklerde Sakasena) bolǵan. 7-ásirdiń ekinshi yarımında. Eramızǵa shekemgi Irannıń arqa-batıs bóleginde ústemlik mártebesi midiyaliklar qolına ótti, olar bobilliklar menen birgelikte Aseyriyanıń bar ekenligine shek qoyıp, atap aytqanda, Manniya patshalıǵı aymaǵın iyelep aldı. Sol dáwirde Midiya Iran materiallıq hám ruwxıy mádeniyatınıń orayı edi. Batıs Iranda midiya hám parsılar menen bir qatarda, yaǵnıy bul úlkege eramızǵa shekemgi 11-1-mıń jıllıqlar baslarında kelgen Iran qáwimleri. Eramızǵa shekemgi tilleri túrli shańaraqlarǵa tiyisli bolǵan kóplegen jergilikli xalıqlar bar edi. Bular kassitlar, lullubiylar, hurrilar hám basqa qáwimler edi. Biraq Batıs Irannıń eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi yarımındaǵı etnik tábiyat kórinisi haqqındaǵı maǵlıwmatlarımızjúdá kem ushraydı, sebebi olar derlik tek Ossuriya, Bobil hám Urartu dáreklerinde tán atlar hám taponimik atlardıń esletiliwine tiykarlanǵan. Bálki, Áyyemgi Shıǵıstıń barlıq basqa mámleketlerine qaraǵanda jamanlaw jazba derekler menen támiyinlengen bolıp tabıladı. Házirge shekem Midiya tilinde qandayda bir de jazba estelik málim emes. Buǵan Midiya paytaxtı Ekbatanada házirshe arxeologik qazıwmalar alıp barılǵanı joq, sebebi bul jerde zamanagóy Hamadon qalası jaylasqan. Midiya aymaǵınan eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıq baslarına tiyisli tek eki jazıw tabılǵan. NS. Ekewi de akkad tilinde. Olardan biri, itimal, X yamasa X ásirlerge tiyisli. Eramızǵa shekemgi NS. hám Hamadon qasında tabılǵan. Ol sub'ektlerdi natura formasında ayırım salıqlardan azat etiw menen baylanıslı. Ekinshi jazıw Hasanluda alıp barılǵan qazıwmalar waqtında tabılǵan. Bul, kórinisinden, 1 X-vIII ásirler basına tiyisli. Eramızǵa shekemgi Eramızǵa shekemgi hám ol Idi mámleketinde jaylasqan saraynı eskertip ótedi (itimal, Manney patshalıǵı jaylasqan Hasanlu wálayatınıń áyyemgi atı ). Batıs Iranda tótede Ossuriya shohlarining eki stelasi da tabılǵan. Midiya tariyxına tiyisli barlıq shet el derekler ishinde eń qızıqlısı 9 -7-ásirler degi Ossuriya tekstleri bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi e., olarda Ossuriya áskerleriniń Iran aymaǵına júriwleri haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar bar. Bul tekstler tómendegi gruppalardan ibarat :
1. “Qudayg’a xatlar” - patsha xatkerleriniń túp jazıwlarına tiykarlanǵan hám Ashur qudayı sıyınıwxonasiga jazılǵan hár qanday júriw haqqındaǵı tolıq xabarlar. Eramızǵa shekemgi 714-jılda Sargon 1-dıń Urartuga qarsı júriwi suwreti bul túrdegi dereklerge mısal bóle aladı. e., bul dáwirde ossuriyaliklar Irandıń bir qatar aymaqların da basıp ótiwgen. 2. Hár qanday patshahning áskeriy júriwleri jılnamaları, sonıń menen birge, baslanǵısh esabatlar tiykarında dúzilgen hawa rayı xarakteristikaları. 3. Xronologik tártipte emes, bálki geografiyalıq tárepten hár qanday patshahning áskeriy júriwleri haqqında qısqasha maǵlıwmat beretuǵın ulıwma jazıwlar. 4. Ossuriya áskerleriniń jeńisleri haqqında qısqasha maǵlıwmattı óz ishine alǵan saltanatli jazıwlar, óz basımshalıq menen belgilengen. 5. Ol yamasa bul júriwler haqqında gúrriń etiwshi Ossuriya shohlarining stellari. Eki sonday estelik Batıs Iran aymaǵınan da tabılǵan. Bul stellardan biri Tiglatpalasar II1 dáwirine, ekinshisi bolsa Sargon 1 dáwirine tuwrı keledi. 6. Xronologiyaga tiykar bolatuǵın, geyde bolsa málim bir jılda bolıp ótken hár qanday kampaniya haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alıwshı, 1-sanlı atlar dizimi: ol qaerga jóneltirilgen. Bul tekstlerdiń barlıǵı qalıs emes bolıp tabıladı, sebebi olar Ossuriya armiyasınıń jeńislerin maqtab, onıń jeńiliwlerin jasıradı. Biraq Ossuriya tıńshıları haqqındaǵı xabarlardıń úlken bólegi hám shegara wálayatları hákimleriniń Ossuriya shohi nomiga jazǵan xabarları, sonıń menen birge, 8—6 -ásirler degi patshalardıń buyrıqları hám diplomatik jazıwmalar da saqlanıp qalǵan. Eramızǵa shekemgi E. Ossuriya patshahlarining qońsılas mámleketlerde Ossuriyani uwayımǵa salıp atırǵan waqıyalar tuwrısında qudaylardıń birinshilerine etken ótinishleri sıyaqlı bul tekstler isenimli. Midiyaning siyasiy tariyxın úyreniw ushın Bobil jılnaması úlken áhmiyetke iye bolıp, qurǵaqlay hám ıqsham formada túpkiliklilerin belgileydi.(Onıń ingliz baspashısı atınan " Gadd jılnaması" dep ataladı ), Midiya Bobil menen birlespe bolıp, Ossuriyaga qarsı urısda hám Ossuriya mámleketin joq etiwde qatnasqan. Bobil shohi Nabonidning birpara jazıwlarında Midiyaning Parsı menen urısı waqtı daǵı jeńiliwi haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar bar.
Batıs Iran (atap aytqanda, Midiya) áskeriy tariyxına tiyisli birpara faktlar 9—8-ásirler Urartu jazıwlarında da ushraydı. Eramızǵa shekemgi e., Urartu armiyasınıń málim jeńisleri haqqında xabar beriw. Bibliyada Midiya haqqında kemnen-kem hám mudamı da isenimli maǵlıwmatlar bar. Midiya tariyxına tiyisli áyyemgi grek dárekleri awızsha dástúrge tiykarlanǵan. Tolıq tariyx tek Gerodot shıǵarmasında bar. Ol Midiya patshalıǵınıń kelip shıǵıwı, onıń dúzilisi hám Parsı menen urısda keyingi qulashi haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Gerodotning bul maǵlıwmatları úlken qızıǵıwshılıq oyatadı, eger tariyxıy sın pikir olardı kóbinese isenimli dep esaplab bolmaslıǵın isenimli kórsetdi, sebebi olar awızsha sorawǵa tiykarlanǵan. 7-ásirdiń Midiya xronologiyasi da isenimsiz bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi e., Gerodot bergen. Ktesias, Ksenofont hám basqa áyyemgi avtorlardıń dóretpeleri Gerodot shıǵarmasınan málim bolǵan faktlarni kóbinese buzılǵan formada tákirarlaydı. II asirde jasaǵan grek jazıwshısı. Eramızǵa shekemgi NS. Polibiy Midiya shohlarining Ekbatanadagi sarayınıń qımbatlı xarakteristikaın qaldırǵan. Midiya dáwiri arxeologik esteliklerin qazıw jumısları, tiykarınan, endigina baslanıp atır. Monumentaldıń Midiya sarayı arxitekturası ele jańalıq ashilmagan. 1974 jılda Iran arxeologiya izertlew orayı Midiya paytaxtı Ekbatanni sistemalı úyreniwdi basladı. Házirge shekem tek bir neshe sosoniy hám dáslepki kórkem óner estelikleri hám mámleket arxivları qazilgan. islamıy bolmaǵan qatlamlar. Biraq sońǵı úsh on jıllıqta Batıs Iran, atap aytqanda, Midiya aymaǵında bir qatar xalıq punktleri hám áwliyelerde jedel arxeologik qazıwmalar alıp barıldı. Olardıń barlıǵı eramızǵa shekemgi 1300-600 jıllarǵa tuwrı keledi. NS. hám temir dáwiri dáwirine tiyisli. Keling, bul qazıwmalarning tiykarǵı nátiyjelerine, sonıń menen birge, zárúrli tosınarlı tabilǵan zatlarǵa toqtalıp ótemiz. Luriston mádeniyatı birinshi náwbette “Luriston bronzalari” - háreketlendiriwshi quralları, haqıyqıy hám iybeliy haywanlar suwretlengen at er-turmanları detallari menen ataqlı. Kóbinese bul buyımlar eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń 2-ásirlerdi aqırı - birinshi ásirlerge tiyisli. E. 1961-1962 jıllarda. Tegeran universiteti hám E. Negaxban basshılıǵındaǵı Iran arxeologiya xızmeti Gilon aymaǵındaǵı Marlik áwliyeinde qazıw jumısları alıp bardı. Hámmesi bolıp 53 qábir qazilgan bolıp, olardan bay ishimlik hám úy-ruwzıger buyımları tabılǵan eskek esiw ásbapları : saltanatli kiyim degi adamdıń ishi bos altın háykelshesi, meshinlerdiń eki iri ılaydan islengen ıdıs figurasi (er adam hám urǵashı ), hár qıylı altın taqinchoqlar hám basqalar, atap aytqanda, fantastik haywanlar. E. Negaxbanning jazıwısha, Marlik patsha nekropoli bolıp, onıń inventarizatsiyasi eramızǵa shekemgi 11-1 mıń jıllıqlar basına tuwrı keledi. NS. Itimal, eskertip ótilgen buyımlar manna ónermentleri tárepinen etilgen. Iran daǵı eń shumlı tabilǵan zatlardan biri bul Ziviy ǵáziynesi (ol tabılǵan awıl atı menen atalǵan ; geyde onı “Soqqiz ǵáziynesi” dep da ataydılar ). Ol jergilikli xalıq tárepinen 1947 jılda Sakqiz qalasından 42 km shıǵısda jaylasqan bálent tóbelikten tabılǵan. Áyyemgi buyımlar satıwshılarınıń aktiv iskerligi sebepli bul ǵáziyne Batıs Evropa, AQSh hám Yaponiya daǵı jeke kolleksiyalar hám muzeylerge sotilgan, biraq onıń úlken bólegi házir Tegeran daǵı Arxeologiya muzeyinde saqlanıp atır. vIII-vII tabilǵan zat jayında post bar hám, itimal, Zividan alınǵan zatlar bul dáwir tiyisli. Olar arasında patshah, itimal, shınjırda kiygan altın tós penenbezewleri, altın korollıǵılıq diademasi úzindi, semser qinining úlken altın bólegi, at er-turmanlarınıń gúmis hám altın detallari, nayza uchi hám ılaydan islengen ıdıs ıdıslar ajralıp turadı. Kiyik, tulpor, qoyan hám qoshqar suwretleri kóbinese bul zatlardı bezew ushın isletiledi. Pensilvaniya universiteti muzeyi hám Metropoliten muzeyi (AQSh) 1951 jıldan beri Irandıń arqa-batısındaǵı Hasanlu tepaligida qazıw jumısların júrgizedi (qazıw jumısları basshısı R. Dayson). Bul bálentligi 25 m bolǵan tóbelik bolıp, onıń astında eramızǵa shekemgi 6 -mıń jıllıqtaǵı xalıq punktleriniń qaldıqları jasırınǵan. NS. Islam dáwirinen aldın. On eki minarlı diywal menen oralǵan, diywal menen oralǵan (ol ma'badmi yamasa sarayma, elege shekem belgisiz) bekkemlengen jay qazilgan, olardıń arasındaǵı aralıq 10 m. Uzınlıǵı 4, 5 m bolǵan áywan bınaǵa júrgizedi.portiko - bul tórt qatarlı ústinli úlken " ústinli zal" yamasa " Tamashagóylar zali". Bul jay 1-ásir aqırındaǵı órtda qaytıs boldı. Eramızǵa shekemgi e., itimal Urartu armiyasınıń hújimi waqtında. Hár halda, onda sol dáwir tiyisli Urartu jazıwları jazılǵan eki stel tabılǵan. Eki Midiya mákan-jayları, yaǵnıy Daba Djan-Tepe hám Nush-i Jan-230 -tóbe xalıq punktleri salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen. Olardan birinshisi Xorramabal qalasından 170 km arqa-shıǵısda jaylasqan temir dáwirine tiyisli iri xalıq punkti bolıp tabıladı. Onda qazıw jumısların K. Goff basshılıǵında London universitetiniń arxeologik ekspediciyası alıp bardı. Órtda qaytıs bolǵan, itimal 7-ásirdiń birinshi yarımında Ossuriya hújimlerinen birinde bekkemlengen qorǵan qazilgan. Eramızǵa shekemgi NS. Tabilǵan zatlar arasında ayriqsha súwret sızılǵan hám sekrewge tayarlanıp atırǵan pantera kórinisindegi bronza pinli kóplegen ıdıslardı atap kórsetiw múmkin. Hamadondan 70 km qublada jaylasqan Nush-i Jan-Tepe Britaniyanıń Irandı úyreniw institutı (qazıw jumısları baslıǵı D. Stronach) tárepinen tekserilip atır. Bul tóbeliktiń ornında shama menen 750-600 jıl. Eramızǵa shekemgi NS. Midiya qorǵanı diniy hám basqarıw ımaratlar hám hukmdor, onıń zodagonlari hám saqshılar ushın turar -jay ımaratları menen úskenelestirilgen. Qorǵandıń miytin gerbishten qurılǵan ımaratları 8 m biyiklikte saqlanıp qalǵan. Qorǵan aymaǵında " ústinler zali" hám eki sıyınıwxona ámeldegi bolıp, olar dinge sıyınıw haqqında jaqsı oyda sawlelendiriw beredi. Midiyalar eń áyyemgi dáwirde. Bul ımaratlardıń barlıǵı sheńber formasındaǵı gerbish diywal menen oralǵan, minarları bar edi.