Dunyo kartografiyasi haqida Dengiz kartalari Topografik kartalarni tuzish

Mavzu:Dunyo kartografiyasi va GAT
Reja:

1. 
   Dunyo kartografiyasi haqida
   

2.Dengiz kartalari
3. Topografik kartalarni tuzish
Karta - bu tarixiy hujjat boiib, voqealar davomiyligi haqida hiluiyn qiluvchi, sodir boMgan voqealar, vayron boigan va yana tikInn^an shaharlar, daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, unutilgan qadimgi MiH'orish inshootlari, xalqlar tarixini hududlar bilan bogiab ti'i>>anadi. Antik davrda kartalar uchun maxsus atama boimagan. Rim imItrriyasida kartografik tasvirlarni tabula (doska) deb atashgan. Kevinioq ilk o‘rta asrlarda karta lotincha “mappa” (dastlab polotno qisnii voki dastro‘mol ma’nosini anglatgan), ”mappa mundi” (dunyo lutrUisi) shaklida esa o‘sha davrda Yeming barcha kartalariga nisba- i hirdan topilgan ikkita suyak plastinkani o‘rganish natijasida, plaslinkiikirdagi tasvirlar o‘sha joyga oid asosiy yoilar kartasi ekanliyjnii amin boigan. Qadimgi tarixiy kartografiyaga oid ilmiy adabiyotlarda karta va km lografiyaning shakllangan davri haqida aniq va to ia javob yo‘q. Mn lumki, bizgacha etib kelgan kartografik tasvirlar miloddan avvalci III -- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida Shimoliy Italiyaning Knmonika vodiysidan topilgan bronza davri (miloddan avvalgi II mni|j, yillik o‘rtalari)ga oid kartografik tasvirlarda dalalar, so‘qmoqlni, irmoqlar va sug‘orish inshootlari aks ettirilgan. Qadimgi karta-tasvirlar loy taxtachalar, papinis va pergamentliiica chizilgan boiib, bizgacha boy tarixiy maiumotlami olib kelttmi. Miloddan avvalgi 2300-yillarda qadimgi bobilliklar ilk ibtidoiy km l.ilarni chizganlar. Unda Yerning ba’zi qismlari o‘z aksini topgan ftli Slumingdek, kartalar yaratish boy madaniyatli qadimgi xalqlar - ov.iiriyalikIar, misrliklar va finikiyalikiarda eramizdan bir necha iiiiM).’ yil avval shakllangan. Yerning shar shaklida ekanligi qayd etilgan sanani ko‘plab oiiiiilm asrlar mobaynida o‘rganishib, uni miloddan avvalgi V asrda \ir.hagan faylasuf Parmenid nomi bilan bogiab kelishdi. Dunyo bo‘yicha nashr qilingan kartalarning mazmuni, masshtabi, proeksiyasi, shartli belgilari har xil bo‘lgani uchun ulardan foydalanish qiyinchilik tug‘dirar edi. SHuning uchun prof. A.Penk taklifiga asosan 1891 yilda Bern shahrida bo‘lib o‘tgan Xalqaro geografik kongressda bir xil masshtabda, bir xil shartli belgida va bir xil proeksiyada Xalqaro 1:1 mln. masshtabli karta yaratishga kelishildi. Bu karta xalqaro million masshtabli karta deyilib, uning dasturi maxsus chaqirilgan konferensiyada (1909-1913) tasdiqlanib, Birinchi Jahon urushidan so‘ng uni tuzishga kirishildi. Unda parallellar orasi 4°, meridianlar orasi 6° bo‘lib, xalqaro nomenklatura bo‘yicha lotin alfavitini bosh harflari bilan belgilangan.
Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng Er sharini quruqlik qismining bo‘lagi, ya’ni 1000 varag‘i (shundan 750 varag‘i gipsometriya asosda) 1:1 mln. masshtabdagi kartalari nashr qilingan.
BMT xalqaro millionli karta bo‘yicha 1962 yilda bo‘lib o‘tgan konferensiyasida qabul qilingan yangi dasturga ko‘ra hamma hududlar uchun 1:1 mln. masshtabli karta mazmuni ishlab chiqilib, shu asosda yuqorida ko‘rsatilgan masshtabda 1980 yilga kelib bu ish nihoyasiga etkazilib, hozirgi vaqtda Er yuzasini quruqlik qismi deyarlik millionli karta bilan ta’minlangan. BMT ning qarori bilan 1:2,5 mln. masshtabli kartasini tuzishga kirishilib, hozirgi vaqtda butunlay Er yuzasi 1:2,5 mln. masshtabli karta bilai ta’minlangan (9.1-rasm). Bu ma’lumotlar tarixiy ma’lumotlardir.

9.1-rasm. 1:2 500 000 masshtabli dunyo kartasi razgrafkasi

1:2 500 000 masshtabli karta mazmuni va jihozlanishi bo‘yicha umumgeografik karta bo‘lib, relьef gipsometrik usulda berilgan. To‘liq dunyo kartasini yaratish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Lekin bu qarorni hamma mamlakatlar to‘liq qo‘llab-quvvatlashmadi. Lekin shunga qaramay bir guruh mamlakatlar bu vazifani bajardilar. Bular sobiq Itgifoq, Bolgariya, Vengriya va GDR, Polьsha, Ruminiya va CHexoslovakiyalardir.
1:2500 000 masshtabli karta mazmuni va jihozlanish bo‘yicha, umumgeografik karta bo‘lib relьef giposometrik usulda berilgan. Bu masshtabdagi kartaning gradus turi 1:1 mln.li kartadan bir oz farq qiladi. Er shari 3 ta parallel bilan 00, 24° va 60° (shimolda va janubda) 6 ta zonaga bo‘lingan bo‘lib, jami 224 varaqdan iborat. U 1975 yilda to‘liq tuzilib chop etilgan.