Dunyo mamlakatlari tipologiyasi. Tipologiya mezonlari. Mamlakatlarning geografik tipologiyasi

Dunyo mamlakatlari tasnifi va tipologiyasi: asosiy mezonlar
2017 yil holatiga ko'ra, dunyoda turli maqomga ega 251 ta davlat mavjud. Olimlar ularni bir qator mezonlarga ko'ra guruhlashadi, jumladan:

• 
  yer maydoni;
  
• 
  Aholi;
  
• 
  davlat suvereniteti;
  
• 
  boshqaruv shakli;
  
• 
  boshqaruv shakli;
  
• 
  siyosiy rejim;
  
• 
  iqtisodiy rivojlanish darajasi.
  

Yuqoridagi mezonlar ro'yxatidan kelib chiqqan holda, keyingi maqolamizda xorijiy mamlakatlarning asosiy tipologiyalari va ushbu tasniflash tizimlarining xususiyatlari keltirilgan.
Yer maydoni
Butun er maydonining deyarli yarmini faqat o'nta shtat egallaydi. Janubiy Amerikaning barcha mamlakatlari Rossiya hududida erkin joylashishi mumkin edi. Faqatgina Moskva sayyoramizning 25 mamlakatidan kattaroqdir. Bu faktlarning barchasi bir narsa haqida gapiradi: zamonaviy davlatlar hajmi jihatidan bir-biridan tubdan farq qilishi mumkin.
Hududlari boʻyicha dunyo mamlakatlari umumeʼtirof etilgan tipologiyasi ularni yetti guruhga ajratadi:

1. 
   Gigant (3 million kvadrat kilometrdan ortiq).
   
2. 
   Katta (1-3 mln kv.km.).
   
3. 
   Sezilarli (0,5-1 mln kv.km.).
   
4. 
   Oʻrtacha (100-500 ming kv. Km.).
   
5. 
   Kichik (10-100 ming kv. Km.).
   
6. 
   Kichik (1-10 ming kv. Km.).
   
7. 
   Mitti (100 kv.km gacha).
   

Dunyodagi eng yirik mustaqil davlat - Rossiya Federatsiyasi, eng kichigi esa Vatikan. Eng qiziqarlisi mitti deb atalmish mamlakatlar guruhidir. Masalan, Monako kattaligi bo'yicha Nyu-Yorkdagi mashhur Markaziy bog'dan pastroq. Shunga qaramay, bu erda 30 mingga yaqin aholi istiqomat qiladi va u dunyodagi eng zich joylashgan mamlakatlardan biridir. Ammo kichik San-Marino shtati Yerdagi eng qadimgi davlat bo'lib, u 301 yilda tashkil etilgan. Qolaversa, bu Yevropaning eng boy mamlakati – uning aholisining daromadlari xarajatlaridan ancha yuqori.

“Mittilik” boʻyicha rekord oʻrnatgan Vatikanda bor-yoʻgʻi 800 kishi istiqomat qiladi. Rimning markaziy qismida joylashgan ushbu miniatyura mamlakatining maydoni 44 gektarni tashkil qiladi. Taxminan yarim soat ichida uni perimetri bo'ylab aylanib o'tishingiz mumkin. Ammo Vatikan nafaqat o'zining kichikligi bilan mashhur. Mana bu holat haqida yana bir nechta kutilmagan faktlar:

• 
  Mahalliy aholining 95% erkaklar;
  
• 
  vino iste'moli bo'yicha dunyoda Vatikanlar yetakchilik qiladi;
  
• 
  Vatikan bankomatlari lotin tilini qo'llab-quvvatlaydi;
  
• 
  davlat byudjetining asosiy daromad manbai dindorlarning xayr-ehsonidir.
  

Aholi
Tarixiy jihatdan, Yerning ayrim mamlakatlari va mintaqalarida aholi zichligi boshqa mintaqalardagi shunga o'xshash ko'rsatkichlardan yuzlab, hatto minglab marta ko'pdir. Bu turli xil tabiiy sharoitlarga bog'liq. Odamlarni ko'chirish jarayoniga iqlim, relef, daryolardan, dengizdan uzoqlik va boshqa ob'ektiv omillar ta'sir ko'rsatdi va ta'sir qilishda davom etmoqda.
Aholi soni bo'yicha dunyoda mavjud mamlakatlar tipologiyasi ularni to'rt guruhga ajratadi:

1. 
   Eng katta (100 milliondan ortiq aholi).
   
2. 
   Katta (50-100 mln.).
   
3. 
   O'rta (10-50 mln.).
   
4. 
   Kichik (10 milliondan kam).
   
5. 
   Mikrodavlatlar (500 ming kishidan kam).
   

Yana bir nechta qiziqarli va ta'sirli faktlar: Monakodagi aholi zichligi Mo'g'ulistondagidan 15 ming marta (!) yuqori. Dunyo aholisining uchdan ikki qismi atigi 15 shtatda yashaydi. Bundan tashqari, sayyoramiz aholisining qariyb 37 foizi Hindiston va Xitoyda istiqomat qiladi.
Aytgancha, Xitoyning sayyoradagi eng ko'p aholisi bo'lgan mamlakat unvoni bilan faxrlanishi uchun uzoq vaqt kerak emas. Demograflarning prognozlariga ko‘ra, 2018-yildayoq Hindiston aholi soni bo‘yicha o‘z raqibini “quvib yetib olishi” mumkin. Demografik siyosatdagi "muvaffaqiyat" ning butun siri. Aksincha, Xitoyda bunday samaradorlik va Hindistonda uning to'liq yo'qligi. So'nggi o'n yilliklarda XXRda tug'ilish darajasi sezilarli darajada kamaydi.

Dunyodagi eng kam aholi yashaydigan davlatlardan biri Mo'g'ulistondir. Uning keng hududlarida aholi zichligi har kvadrat kilometrga 2 kishidan oshmaydi. Taqqoslash uchun: Maltada u 700 kishi/kv.ga teng. km. Farqi ta'sirli! Klassik mo'g'ul landshafti: hech qanday aholi punktlaridan mutlaqo mahrum bo'lgan tepalikli qurigan dasht. Baʼzan faqat chorvachilik bilan shugʻullanuvchi ovullar bor. Mo'g'ulistonning janubiy hududlarida aholi zichligi yanada past - u erdagi ulkan hududlar butunlay cho'l.