Dunyo okeani haqinda umumiy malumot I. I. Dunyo okeaniga umumiy tabiiy geografik ta’rifi

I BOB.DUNYO OKEANI HAQiDA UMUMIY MALUMOT
I.IDunyo okeaniga umumiy tabiiy geografik ta’rifi
Dunyo okeani.Okean yoki ummon dengiz suvlaridan iborat global tana bo'lib, gidrosferaning zaminini tashkil etadi. Yer maydonining taxminan 71%'ini (~361 million kvadrat kilometr ) Dunyo okeani egallagan. Bu okeanning yarmidan ko'pi 3,000 metrdan chuqur. Okean suvining o'rtacha sho'rligi 35 promille (3.5%).
Okean, Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib agatugin buyuk daryo ) — Yerning materik va orollarni o'rab turuvchi suvlar qobig'i. Gidrosferaning katta bo'lagi (94%) ni, Yer maydonining taxminan 70, 8% ini egallaydi. Fizik va kimyoviy xususiyatlari hamda suvining kimyoviy tarkibi tomonidan Okean bitta butun, lekin miqdor tomonidan gidrologik va geokimyoviy ko'rsatkichlari har xildir.
Yer sharidagi quruqlik oltita materikdan iborat boʻlsa, Okean bir butundir.
Yu.M. Shokalskiy taklifiga koʻra Yer sharidagi 4 okean birgalikda Dunyo okeani deb ataladi.Uning maydoni 361 mln km². Dunyo okeanining bir butunligi suv massalarining erkin almashinuviga imkon beradi, shu sababli uni qismlarga boʻlish turli davrlarda oʻzgarib turgan. 1650-yili golland olimi Varenius Dunyo okeanini 5 qismga ajratgan; Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz va Janubiy Muz. London Geografiya jamiyati 1845-yilda buni tasdiqladi.Ammo, keyinchalik Shimoliy va Janubiy okeanlar boshqa okeanlarning qismlari degan fikr asosida ular boshqa okeanlarga qoʻshib yuborildi. XX asrning 30-yillarida Shimoliy Muz okeanining nomi yana qaytadan tiklandi. Xorijiy manbalarda Dunyo okeani beshta — Tinch( maydoni taxminan– 156 mln km²), Atlantika ( 77 mln km²),Hind ( 69 mln km²), Janubiy ( 20 mln km²) va Shimoliy Muz ( 14 mln km²) okeanlariga ajratilganligini koʻrish mumkin¹.
So'ng bir guruh olimlar Dunyo okeanin xolos 3 ga ajratadi : Tinch, Atlantika va Xind okeanlari. 20 -asrning 30 -yillaridan e'tiboran Arktika havzasi sinchiklab tekshirilgandan so'ng, 4 bo'lak okean ajratildi : Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Okean Yer sharida Okean suvi va quruqliklarning taqsimlanishi turlicha. Shimoliy yarim sharda suvlar sathi yer sharining 61% ini egallaydi. Bu yerda Okean suvlari quruqlikga bir qancha kirib borib, ko'p sonli dengiz va qo'ltiqlar paydo qiladi. Borliq ichki dengizlar Shimoliy yarim sharda joylashgan. Janub yarim sharda suvlar sathi 81% maydonni tashkil etadi, lekin dengiz va qoltiklar kam. 81° shimoliy kenglikdan shimoliyda Shimoliy Muz okeaninda va janub kenglikning taxminan 56° bilan 65° o'rtasida Okean suvi yer sharini uzluksiz qoplama tarzida o'rab olgan. Suvlar yoki quruqlikning ko'pligiga qaray yer shari okean yarim shari va materik yarim shariga bo'linadi. Okean yarim sharining qutbi Yangi Zelandiyadan janub-sharqda, materik yarim sharining qutbi bo'lsa Fransiyaning shimoli-g'arbida joylashgan. Gidrosferaning bitta bo'lagi bo'lgan Okean atmosfera va Yer pusti bilan uzliksiz o'zaro aloqador ; o'sha sababli da Okeanning ko'plab zarurli xususiyatlari atmosfera va Yer qobiqiga aloqador².
Okean issiqlik va namlikning juda katta akkumulyatoridir. Okean sababli Yerda harorat juda keskin farq etmaydi, uzoq-uzoq ulkalarga namlik yetib boradi, shu tariqa turmush uchun qulay sharoit paydo bo'ladi. Okean oqsil elemetlarga ega bo'lgan boy oziq-ovqatlar manbaidir. Okean energetikalik, kimyoviy va mineral boyliklar manbasi da bo'lib, ularning bitta qismigan (suvlar ko'tarilish energiyasi, bir dastalari kimyoviy elemetlar, neft, gaz va boshqalardan ) inson hozirdan-oq foydalanmoqda. Okean va uning dengizlaridan xalqaro aloqalar o'rnatishda juda qadimgi zamonlardan foydalanilgan. Bu esa yangi yerlarning ochilishi va madaniyatning markazlaridan uzoq, hududlarni o'zlashtirish uchun sharoit yaratdi; transport vositalaridagi texnika rivoji bu jarayonni yanada tezlashtirdi. Dunyodagi yuk tashishning 4/5 bo'lagi Okean yo'llari siymosida ro'yobga oshiriladi ( Dengiz transporti ).
Okeanning insoniyot hayotidagi roli tez qad ko'tarmoqda. Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining turli sohalarida Okeandan foydalanish masalalari (kema qatnovi, baliq tutish, Okean resurslaridan ratsional foydalanish, shelflarni o'zlashtirish, qit'alararo kabellar yotqizish, suvni chuchuklashtirish, shuning sho'rligida, dengizlardi qo'riqlash va ifloslanishining oldini olish va boshqalar ) olam shumul ahamiyatga ega bo'lib, zarurli iqtisodiy, siyosiy va huquqiy masalalarni yechish bilan aloqador.