Dunyo okeani haqinda umumiy malumot I. I. Dunyo okeaniga umumiy tabiiy geografik ta’rifi

Dunyo okeani tubining asosan geomorfologik elementlarining maydoni.
(Leontev va boshqalar, 1974 j)

Okeanlar	Materikning suv ostidagi davomi, mln km^2				O‘tkinchi zona mln km^2				Okean havzasi mln km^2			Suv osti tuzbelgilari mln km^2	Maksimal chuqurlik m
	Shelf	Materik yonbag’iriari	Materik etagi	havzasi	Tereng kotlovinalar	To'glar yoyiar	chuqur chokmalar	havzasi	Tereng kotlovinalar	Balantlik yaki ko‘terilme	Vamasi
Shimoliy Muz okeani	6.7	2.8	0.9	10.8	-	-	-	-	3.3	1.1	4.4	0.5	5527
Hind okeani	4.4	7.7	9.7	22.6	0.8	0.5	0.5	1.8	35.6	4.0	39.6	12.9	7209
Atlantika okeani	9.3	7.7	12.5	29.5	1.3	3.0	0.5	4.8	29.4	4.6	34.0	22.3	8742
Tinch okeani	9.7	5.4	3.1	18.2	3.9	16.2	3.9	24.0	91.4	25.4	116.8	19.6	11022
Dunyo okeani	31.0	21.6	25.9	81.5	6.1	19.7	4.9	60.6	159.7	35.1	194.8	55.3	1102 2

Shelf har xil hozirgi zamon relyef hosil qiluvchi jarayonlari yuz beradi. Birinchi o’ringa dengiz to’lqinlarining akkumulyativ harakatlarini qo'yishimiz mumkin. Hozirgi zamon relyef hosil qilishdagi muhim omilidan biri dengiz suvining ko'tarlishi harakatlari hisoblanadi. Tropik va Ekvatorial dengizlarning shelfida katta relyef hosil qiluvchi va geologik faoliyatini riftlar marjon karon poliplari, suvlar otlari oynaydi.

Shelf okean tomonidan belgili bitta chegaraga ega.Shelf chetida tobora qiyaliq ortadi, chuqurligi 100 - 200 m dan 3000 - 35000 m gacha chuqurlashadi. Bu bo'lim materik yonbag’ri deb yuritiladi.
Materik yonbag’rining tarkibiy ahamiyati ham bor. Dengiz bo'yi mamlakatlarida 200 milli zonaning kiritilishi bu bo'limdi o'zlashtirishni tezlashtirib yuboradi. Materik yonbag’ri bilan okean oralig’ida materik qirg’og’i bor.
Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanida materikning suvlar osti ovloq joylari to’g’ridan -to’g’ri okean bilan qo'shilib ketadi. Okean ostida o'rtacha okean osti shodalari bor. Bunday tizmalarning hammasi 50 - 60 yillardan e'tiboran aniqlandi. Suvlar osti tizmalari okean Qirg'oqlari o'tadi.U Shimoliy Muz okeanidan (Gakkel, Knipovish, Leona va Kolbeynsey) boshlanib Atlantika okeanida davom etadi. O'rtaliq Atlantika tizmalari parchaladi. Bu tizma Janub Atlantikadagi Buve oroliga qadar davom etadi. Afrikaning janubida Afrika - Antarktika shodasi sifatida Hind okeaniga o'tib ketadi va g’arb bilan Hindston shodasi deyiladi. Hind okeanining markaziy qismida o'rta okean osti tizmasi 3 tarmoqga bo'linadi. Ulardan biri g’arb bilan Hindstan tizmasi bo'lsa, boshqasi Shimolga ketetugin Arabston - Hindston tizmasi va uchunchisi janub - sharqqa qarab Markaziy Hindstan tizmasi hisoblanadi⁵.
O'rta okean osti tizmalari tizimini o'rganish soni ko'rsatadiki bu bir qancha tog' tizmalaridan iborat tog'lar tizimsi hisoblanadi. Ularning kengligi 1000 km ga, umumiy uzunligi 60 mig km ge boradi. Haqiqatdan ham Yer sharidagi eng katta tog' tizimlari hisoblanadi. Unga teng keladigan quruqlikda yo'qdir.
I.III.Dunyo okeani oqimlari va harorati
Suvning sho'rligi va harorati suvning zichligini aniqlab beradi. Dengiz suvining o'rtacha zichligi 1 dan yuqori, eng katta zichlik tropiklarda va eng chuqur o’rinlarda kuzatiladi. Issilik hududlanishi tomonidan suvlar faqatgina suyiq ammiak yoki vodoroddan so'ng turadi. Yuqori darajada issilikning hududilanishi uzoq vaqt haroratni saqlab turish imkonini beradi.
Har yili suvlar satxidan 505 ming km3 suvlar bug’lanadi. Suvning sathidan atmosfera 458 ming km³, materikdan kelib turgan daryo oqimi 47 ming km³ ni va yer osti oqimlari tashkil etadi. Gidrosferaning umumiy hajmi 1420 mln km3 ge yoqini. Mana soning juda ozgina shu'basi shama bilan 0,04%. Suvning aylanma harakatinde qatnashadi. Shuning o'zi ham Yerda bo'lib turgan tabiiy geografik jarayonlar juda katta ta'sir ko'rsatadi.
Geologiya tarixda Dunyo okeanining qaddi bir necha bora o'zgarib turgan. Bu trangressiya va regressiya yotqiziqlari qoldirilganligida o'z ko'rinishini topadi. Bu yotqiziqlar materik platformalarining cho'kishi qobiqlardur. To'rtlamchi davrda Muzlanish hisobiga okean q'addi -100 m gacha pasayib, xududi shu +10 metrga qadar tarmoqli bo’lib tushgan. Regressiya davrlari Muz qoplagan davrga to’g’ri keladi⁶.
Okean suvlar qaddi hozirgi nolli qaddidan bundan 6000 yil oldin oxirgi materik Muzligidan keyingi transgressiyda yaqinlashgan. Kuzatuvlardan belgili bo’lganday (200 yil ichida ), Dunyo okeanining qaddi har jili 1,2 mm/ yil. Bu soni ko'rsatadiki yutuq bilan zarar o'rtasida xossalar bor.
Okean ustidagi havoning harorati amplituda quruqlik ustidagi havoga qaraganda kam farq etadi. Suvlar haroratining sutkalik o'zgarishi okean sathining katta bo'limida 05 - 10. O’rinning kengligiga qarab yillik amplituda bir nechta gradus 5 - 100 bo'lishi mumkin.
Eng issiq suvlar ekvator zonasida bo'shlanib, maksimal yillik temperatura 26 - 28⁰ C. Ekvatorial va tropiklardagi suvlar 25⁰ C li yillik izoterma bilan belgilangan, faqatgina Atlantika va Tinch okeanning sharq bilan chetlarga qaraganda quyi harorat kuzatiladi.
Okean suvining o'rtacha harorati 17,5⁰ C. Bu tomondan eng iliq okean Tinch okean bo'lib, 19,4⁰ C, eng sovig’i Shimol Muz okeani -0.75⁰ C bo'lib hisoblanadi. Ekvator - tropik zonaning sharqiy tomonlari garbga nisbatan sovuqroq. Atlantika okeanida o'rtacha mintaqadan iliqroq suvlar sharq chekkasida uchraydi.
Chuqurlikga qarab harorat ha’m o’zgaradi. Ayniqsa 100 m dan 700 m gacha haroratning keskin o'zgarishi kuzatiladi. O'ndan quyida harorat juda ohistalik bilan pasayib suvlar osti qoplamalarida 1-0 C. Antarktika va Arktika bo'yicha suvlarning ostida suvlar harorati minus bilan 0,2⁰ C dan -1,3⁰ C ga qadar pasayadi.
Dunyo okeani Muz tartibiga e'tibor beriladigan bo'lsa, uning katta bo'limida suvlar yuzasining harorati tuzli suvning muzlash haroratidan farqli. Shuning uchtasida Muz paydo bo'lishi faqatgina qutbiy kengliklarda kuzatiladi. O'rtacha mintaqada mavsumiy Muz qoplami ko'proq sayoz dengizlar paydo bo’ladi. Antarktikada shelf Muzliklari keng taqsimlangan. Shelf Muzliklarining ovloq joylaridan sinib tushgan Muzlar suzib yuruvchi tog'lari - aysberglarni paydo qiladi. Arktika aysberglarining paydo bo'lishi qoplama Muzliklarga bog’liq. Juda katta Muz massasi va aysberg suvlarida haroratning saqlanib turishi juda uzoq vaqt erimay turishini olib keladi. Shimoliy yarim sharda 50⁰ Shimoliy kenglik, janub yarim sharda 30⁰ janubiy kenglikda Muz massalari erimay saqlanadi. Dunyo okeani suvlar harakati atmosferaning umumiy serkulyatsiyasi qonunlari bilan aniqlandi. Bu harakat Yerning o'zlar o'qi atrofinda aylanishi bilan baylanisli. Mana bilan bog’liq holda Dunyo okeanining asosiy oqimi shakllanib geostrofik oqimi deyiladi⁷.
Har ikkita yarim sharning subekvatorial zonasida passat atmosfera tsirkulyatsiyasi ta'sirida passat oqimi yuzaga kelib okeanni sharqdan garbga qarab kesib o'tadi. Passat oqimlari quruqlikka yaqinlashi va okeanning g’arbiy qirg’og’ida tarmoqlarga bo'linadi. Shimol yarim shardagi tarmog’i janubga qarab, janub yarim sharda Shimolga qarab harakat qilip garbdan - sharqqa qarab harakatlanadigan Ekvatorial oqimni to'yintiradi. Shimolga harakatlanadigan Shimoliy passat oqimining tarmog’i mustaqil oqim sifatida harakatlanadi. Bu oqim Kariolis bilan kuchining ta'sirida g’arbiy shamollar oqimiga aylanib, okeanni garbdan - sharqqa kesib o'tadi. (Shimol Atlantika oqimi). Okeanning g’arbiy chekkalariga kelib, bu oqim tarmoqlanadi, yillik oqimning boshlanishiga sabab bo’ladi (Okean cheti bo'ylab Shimolga harakat etadi ), janubga qarab harakatlanadi.
40 - 50⁰ janubiy kengliklar orasida garbiy shamollar tsirkulyatsiyasi ta'sirida g’arbiy shamollar yuzaga kelib, janub materik yaqinida Peru “Bengaliya”, g’arbiy Avstraliya sovuq oqimlari sifatida tarmoqlanadi.
Oqimlar Siklon, sinklon tizimi mavzusindagi aylanma harakatlarni yuzaga keltirib, qonuniy ravishta Shimoldan janubga qarab bitta - biri bilan almashib turadi.
Okeanda bo’ladigan har xil harakatlar orasida to’lqinlarning harakati muxim o’rin egallaydi. Bular orasida shamol to’lqinlari, suvning ko'tarilishi va qaytishidan paydo bo’lgan to’lqin harakatlari o'zaro ajiralib turadi.
Havo oqimlarining ta'sirida dengiz sathi qoplamalarida to’lqin harakatlari paydo bo’ladi. To’lqin harakatlari to’lqin energiyasi bilan baholanadi. Bu albatta to’lqinlarning balandligiga bevosita bog’liq. Qanchalik shamol barqaror va kuchli bo'lsa to’lqinlanish ham shuncha kuchli bo’ladi. Okeanda suvning ko'tarilishi va qaytishi Oy va Quyoshning jalb qilish kuchi bilan bog’liq. Paydo bo’ladigan to’lqinlar juda katta uzoqlikka va katta davrga ega. Bazi bir sharoitlarga bog’liq holda Dunyo okeani qurg’oq bo'yi tumanlarida yarim sutkalik va sutkalik suvining ko'tarilishi ko'rsatiladi. Bundan tashqari to’g’ri va noto’g’ri suvlar ko'tarilishlari kuzatiladi. Eng ko'p noto’g’ri suvlar ko'tarilishi aniqrog’i ko'tarilish va qaytishining davomiyliligi mushtarak emas. Kópincha suvning ko'tarilishi qaytishiga qaraganda kamroq vaqt davom etadi. Bu ko'tarilish va qaytish oqimlarining tezligini aniqlaydi.
Suvlar ko'tarilish to’lqinlarining quvvati to’lqin chuqurligining quvvati to’lqin chuqurligining kvadrati bilan aniqlanadi. Suvning ko'tarilish chuqurligi okeanning turli tumanlarida mushtarak emas. Ochiq okeanda 1 m dan biroz yuqori bo'lsa, qurg’oq bo'yi yo’laklarida o’rniga qarab katta farq etadi. Dengizning chuqurligi, qurg’oqlarining tashkil etilishi va boshqa omillar o'zlar ta'sirini ko'rsatadi. Suvning eng baland ko'tarilishi Fandi qo'ltig’ida 18 m ga, Mezen (Oq dengiz ), Penjina (Oxota dengizi ) qo'ltiqlarida 10 m ni tashkil etadi⁸.
Suvning dinamikasida va okeandagi tirikchilikning barchasiga vertikal tsirkulyatsiya katta ról oynaydi. Okean suvlarining almashib turishida to’lqinlar, suvning ko'tarilishi va qaytish harakatlari barbaror oqimlar suvining zichligi kabililar bosh omil bo'lib xizmat etadi. Zich sovuq suvlarning juda sho’rligi Shimoliy chuqurlikka qarab boradi. Bu suvlar chuqurlikka tushgan sayin chuqurlikdagi suvlarni siqib yuqoriga ko’tara boshlaydi. Sathdagi suvlarni chuqurlikka qarab tushishi, chuqurliklardagi suvlarning yuqoriga ko'tarilishi katta ahamiyatga ega. Bu okeanning turli chuqurliklarida tirikchilikni rivojlantirishga sharoit tug'diradi⁹.
Kuchli sovigan Arktika va Antarktika suvlari pastga tushganda suvlar osti oqimlarini paydo qiladi. Bu o'zlar navbatida yotqiziqlarni yotqizilishiga, relyefning akkumulyativ shakllarining paydo bo'lishida muhim ról o’ynaydi.
Dengiz suvlarlarining vertikal oralashishinda suvning tigizligi, harorat katta ahamiyatga ega. Suvning gorizontal va vertikal oralishishi tamalinda mexanizm harorat va sho’rlikning takroriy taqsimlanishi bo'lib hisoblanadi. Yaxshilangan hududdagi harakatlanayotgan oqim okean sathining iqlimiga va unga yaqin bolg'an quruqlikka ham ta'sir etadi. Atlantika, Tinch, Hind okeani Ekvatorial zonasida suvlar sathi qoplamalari ostidagi oqimlar okean suvlarining vertikal va gorizontal tsirkulyatsiyasiga misol bo’ladi. qoplangan
Okeandagi suvlar massasi sathi, oraliq, chuqur ostidagi suvlar massalariga bo'linadi. Har bir turlardagi suvlar massasi ham kichik tiplarga bo'linadi. Shuning ichida sath qoplamadagi suvlar massasi Ekvatorial (E), tropik (SHT, JT), subarktika (SbAr), subantarktika (SbAn), Antarktika (An) va arktika (Ar) tiplariga bo'linadi.
Suvlar sathi qoplamalari eng o'zgaruvchan, harakatchan bo’ladi. Sabab u atmosfera bilan bevosita aloqada bo’lib turadi. Sath qoplamaning qalinligi 200 - 250 m. Oraliq suvlar massasi qutb bilan oblastlarinda harorat yuqari, o'rtacha va tropik kengliklarda harorat quyi yoki ortiqcha sho'rlangan qoplamalarga bo'linadi. Uning pastki chegarasi 1000 - 2000 m chuqurlikda hisoblanadi. Bu suvlar massasining sath suvlarining qutb bilan kengliklarida quyi tushishidan yuzaga keladi.
Atlantika va Hind okeanining Shimol bo'limlarinida oraliq suvlar bug'lanish katta bo’lgan hududlarda yuzaga keladi. Sath qoplamadagi suvlarlarning parchalanishi sababdan suvlarlar sho'r va zich bo’ladi. Shu tariqa bunday suvlarlar oroliq suvlarlarga aylanib baradi. Bundan tashqari Yer O'rta dengizi va Qizil dengizning sho'r suvlari okeanga qarab oqim paydo qiladi, oraliq qoplamalarni yuzaga keltiradi.
Chuqurlikdagi suvlar massalari kengliklarda sathi va oraliq suvlar massalarining shelf suvlari sababdan yuzaga keladi. Quyi haroratli suvlarlar shelf materik yonbag’ri bo'ylab pastga tushadi va ekvatorga qarab harakatlanadi. Chuqurlikgi suvlar massasining pastki chegarasi 4 - 4,5 ming m chuqurliklardan o'tadi. Chuqurliklardagi suvning harorati 3 - 50, sho'rligi 35‰ gacha boradi.
Okean ostidagi suvlar massasi eng quyi harorat ham juda zichligi bilan ajralib turadi. Umuman olganda okean suvlarlari hammasi harakatda. Bunga asosiy sabab atmosferadan keladigan energiya oqimlari va Yerning jalb qilish kuchi hisoblanadi. Okean suvlarlarining dinamikasi soni ko'rsatadiki tirikchilikning rivojlanishi okeanlikdagi geologik jarayonlarni aniqlashda muhim sharoit yaratadi.