Dunyo okeanlari

Shimoliy Muz okeani
Shimoliy Muz okeani oʻsimlik va hayvonot dunyosi Arktika va Atlantika oblastiga mansub. Fauna va flora turlari qutbga tomon kamayib boradi. Biroq hamma joyda diatom fitoplanktonlar jadal rivojlanadi, xususan, Arktika havzasi muzlarida ham. Shimoliy Yevropa havzasida hayvonot dunyosi turli tuman (2000 dan ziyod turi bor). Baliqlardan seld, treska, dengiz olabugʻasi, piksha va boshqalar koʻp uchraydi. Arktika havzasida oq ayiq, morj, tyulen, narval, beluxa va boshqalar yashaydi.

6.Tabiiy resurslari, ulardan foydalanish va muhofaza qilish
Okeanlar va dengizlar, aniqrog’i, ulardagi suv muhiti hayot mavjud bo’lishi va rivojlanishi uchun juda qulay hisoblanadi. Mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, dengiz suvining tarkibi inson qoni tarkibiga o’xshashdir. Shuning uchun bo’lsa kerak, sayyoramizda hayot dastlab dunyo okeanida boshlangan.
Yerning uzoq geologik tarixi davomida okeanlar va dengizlar turli-tuman tirik organizmlar yashaydigan va, ayni paytda, ularni ozuqa bilan ta’minlaydigan minglab turdagi o’simliklar - suv o’tlari, mikroorganizmlar mavjud bo’lgan biologik resurslar makoniga aylangan.
Okean tabiiy resurslarning ulkan ombori bo'lib, ular o'z potentsialiga ko'ra yer resurslari bilan taqqoslanadi.
Bu, birinchi navbatda, dengiz suvining o'zi, uning zaxiralari haqiqatan ham ulkan va 1370 million km 3 ni yoki gidrosferaning umumiy hajmining 96,5 foizini tashkil qiladi. Bundan tashqari, dengiz suvi 75 ta kimyoviy elementni o'z ichiga olgan o'ziga xos "tirik ruda" hisoblanadi. Hatto qadimgi misrliklar va xitoylar ham undan tuzni qanday olishni o'rgandilar, endi u ko'p miqdorda olinadi. Xitoy qirg'oqlaridagi tuz konlari 5 ming yildan ortiq vaqtdan beri mavjud. 8 ming km uzunlikdagi qirg'oq chizig'ida ular 400 ming gektardan ortiq maydonni egallaydi va yillik tuz ishlab chiqarish 20 million tonnaga etadi.
Dengiz suvi ham magniy, brom, yod va boshqa kimyoviy elementlarning muhim manbai hisoblanadi.
"Dunyo okeanining tabiiy resurslari" tushunchasi okeanosferaning ishlab chiqarish va ishlab chiqarish bo'lmagan tarmoqlarida ishlatiladigan yoki ishlatilishi mumkin bo'lgan barcha elementlarini o'z ichiga oladi. Tabiiy sharoitlar Okeanlar okeanosferaning elementlari bo'lib, ular faqat inson hayotiga ta'sir qiladi. Tabiiy sharoit va resurslar o'rtasidagi farq nisbiy. Tabiiy sharoit resurslarga aylanishi mumkin. Inson tabiatning vayronkor kuchlarini tabiiyga aylantiradi ishlab chiqaruvchi kuchlar elektr toki ishlab chiqarish uchun, masalan, to'lqinlar energiyasidan foydalanish. Muayyan sharoitlarda suv maydonining o'zi dengiz xo'jaligining joylashishi, rivojlanishi uchun manba sifatida qaraladi.

Jahon okeani resurslarining tuzilishi juda murakkab. Bu okean litosferasi, gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat ulkan, murakkab dinamik tizim. Ularning har biri ishlatilgan yoki potentsial manbalar manbai.

Ratsional foydalanish, tabiiy resurslarni rivojlantirishning ustuvorlik tartibini asoslash, ularni har tomonlama baholash talab qilinadi. Bunday baholashning universal usullaridan biri - reproduktiv yondashuv bo'lib, uning doirasida har bir resurs va butun tizim intensiv ishlab chiqarish sharoitida teng miqdordagi va ekvivalent sifatga ega bo'lgan ob'ektni sun'iy ravishda rekonstruksiya qilish bahosiga baholanadi.
Okean resurslarini baholash asosan ularning quruqlikda mavjudligi bilan belgilanadi. Dengiz resurslaridan foydalanish iqtisodiy jihatdan oqlanadi, agar solishtirish mumkin bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlari quruqlikdan kamroq bo'lsa. Ammo quruqlikdagi u yoki bu manbaning mutlaq taqchilligi sharoitida, okeandagi sanoatni rivojlantirish maqsadga muvofiq bo'lishi mumkin, garchi xarajatlar quruqlikdan katta bo'lsa ham. Dengiz resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini solishtirma hisob-kitoblarida, ularni erdan foydalanish analoglari bilan taqqoslaganda foydalanish istiqbollari hisobga olinishi kerak. Hozirgi vaqtda ba'zi dengiz resurslarini o'zlashtirish mumkin emas, ammo hisob -kitoblar uning qanday sharoitda bo'lishini aniqlashga imkon beradi.
Dengiz resurslarini baholash, ayniqsa, asosiy resurslarni ishlab chiqish va atrof -muhitni o'zgartirish tadbirlarining samaradorligini aniqlashda zarurdir. Chunki ularni amalga oshirish tabiiy resurslarning bir qismini muqarrar ravishda yo'qotishi va odamlarning yashash sharoitining mahalliy darajada yomonlashishi bilan bog'liq. Baholash tabiiy resurslardan kompleks va oqilona foydalanish masalasini hal qilishda yagona mezon bo'la olmaydi. Tabiiy resurslarni baholashda, okeandagi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish kerak. Bu iste'mol maximalizmiga begona va iste'mol, himoya va ko'payish, biologik, rekreatsion va boshqa resurslarning ekvivalent kombinatsiyasiga asoslangan geoekologik muvozanatli iqtisodiyot deb tushuniladi. Faqat bu holda, insoniyat jamiyati tabiat bilan uyg'un evolyutsiyaga tayanish huquqiga ega.
Jahon okeanining resurslari qayta tiklanmaydigan, inson taraqqiyoti tezligi bilan taqqoslanmaydigan zaxiralarga va Yerda o'rnatilgan tabiiy jarayonlar natijasida ko'payadigan va ma'lum xususiyatlarga ega bo'lgan qayta tiklanadigan manbalarga bo'linadi. yillik daromad va iste'mol o'rtasidagi nisbat, shu jumladan odamlar tomonidan ulardan foydalanish. Jahon okeanining tabiiy resurslaridan foydalanishga kelsak iqtisodiy faoliyat ular quyidagi turlarga bo'linadi: biologik, xom ashyo (mineral, kimyoviy, suv), energiya va rekreatsion.
Bu, shuningdek, Okean tubining mineral resurslaridir. Kontinental shelfning resurslari orasida neft va tabiiy gaz eng katta ahamiyatga ega; ko'pchilik hisob-kitoblarga ko'ra, ular dunyodagi jami zahiralarning kamida 1/3 qismini tashkil qiladi. Shelfning qattiq minerallari - birlamchi va allyuvial - eğimli minalar va chuqurliklar yordamida qazib olinadi (albatta, zamonaviy "ritsarlarning o'ljasiga aylanib borayotgan cho'kib ketgan kemalarning xazinalari kabi chinakam "oltin koni" bundan mustasno. foyda"). Okeanning chuqur dengiz tubining asosiy boyligi temir-marganets tugunlaridir. Ushbu tugunlar (yumaloq shakldagi va jigarrang rangdagi mineral shakllanishi) barcha okeanlarda mavjud bo'lib, tubida haqiqiy "yo'l qoplamasi" ni tashkil qiladi. Ularning umumiy zahiralari 2-3 trln. tonna, qazib olish uchun esa 250-300 mlrd.t. Tugunlarning eng katta maydonlari Tinch okeani tubida joylashgan. Ayni paytda ularni sanoatni rivojlantirish imkoniyatlari o‘rganilmoqda.
Sayyoramizdagi to'lqinlarning umumiy quvvati olimlar tomonidan 1 dan 6 milliard kVt gacha baholanadi va hatto bu ko'rsatkichlarning birinchisi ham barcha daryolarning energiyasidan ancha yuqori.
Dunyo okeanida mavjud bo’lgan tirik organizmlar va o’simliklar, tabiiyki, ma’lum vaqtdan so’ng nobud bo’ladi. Bu holat o’z navbatida okeanlar, dengizlarda biologik va kimyoviy jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ularga okeanlar tubida kechadigan turli ko’rinishdagi geologik jarayonlar, jumladan, tektonik harakatlar, zilzilalar, vulqon otilishlari kabi hodisalar ham qo’shiladi. Ushbu omillarning umumiy ta’siri natijasida, okeanlar, dengizlar suvida hamda ularning tubida kimyoviy va mineral moddalarning ulkan zahiralari – geologik resurslar to’plana boshlagan.
Dunyo okeanidagi suv massalari doimo harakatda bo’ladi. Bu harakat okeanlar, dengizlar suvlaridagi haroratlar va sho’rlanishning farqi hamda boshqa sabablar tufayli vujudga keladigan dengiz oqimlari, shamol va zilzilalar ta’sirida kechadigan to’lqinlanish jarayonlari, Yerning boshqa sayyoralar bilan ta’sirlashuvining oqibati hisoblangan suv qalqishi kabi hodisalar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bularning hammasi okean va dengizlarning ulkan energetik resurslarga ega ekanligidan dalolat beradi.
Yuqorida qayd etilganlarni umumlashtirib aytish mumkinki, hozirgi geologik davrda okeanlar va dengizlar ulkan biologik, geologik (kimyoviy, mineral) va energetik resurslar manbaidir. Ularni bir nom bilan dunyo okeanining tabiiy resurslari deb atash qabul qilingan.
Dunyo okeani tabiiy resurslari orasida inson ehtiyojlari uchun eng ko’p foydalaniladigani biologik resurslardir. Chunki, odamlar qadimdan biologik resurslardan asosan oziq-ovqat mahsulotlari sifatida foydalanishga katta ehtiyoj sezganlar. Shu tufayli, hozirgi kunda, dunyo bo’yicha iste’mol qilinayotgan oziq-ovqat mahsulotlarining juda katta ulushi biologik resurslarga to’g’ri keladi. Ularga okeanlar va dengizlarda ovlanadigan baliqlar, dengiz hayvonlari, qisqichbaqasimonlar, molyuskalar, dengiz o’simliklari va boshqalar kiradi.
Okean va dengizlarning biologik resurslari deganda, ularda yashaydigan foydali organizmlardan olish mumkin bo’lgan mahsulotlar tushuniladi. Ta’kidlash lozimki, okean va dengizlarning biologik resurslari inson ulardan oladigan mahsulotga nisbatan juda katta miqdorga farq qiladi, aniqrog’i ko’p bo’ladi. Shuning uchun ham dunyo okeani biologik resurslarini miqdoriy baholash muhim ahamiyatga ega. Shu masala qancha aniq hal etilsa, insoniyatning ulardan oqilona foydalanish imkoniyatlari ham shuncha ortadi. Eng muhimi, biologik resurslarning qayta tiklanish imkoniyati saqlab qolinadi.
Hozirgi kunda foydalaniladigan bioresurslarning asosiy qismi nektonlarga, shu jumladan, baliqlarga 80-85%, molyuskalarga esa 10-15% to’g’ri keladi. Ulardan tashqari okean va dengizlardan qisqichbaqasimonlar, sut emizuvchilar ham ovlanadi; suv o’tlari yig’ib olinadi.
O’tgan asrning 80-yillari oxiri va 90-yillarning boshlarida tirik organizmlarni ovlashning umumiy yillik miqdori 72-75 mln. tonna atrofida bo’lgan. Bu miqdorning 90% ga yaqin qismi okeanlar va dengizlarning shelf- materiklar sayozligi oblastlarga to’g’ri keladi.
Mutaxassis - olimlarning hisoblashlaricha, dunyo okeanining o’rtacha mahsuldorligi 184 kg/km2 bo’lib, bu miqdor ochiq okeanlarda 7 kg/km2, uning chekkalarida 65 kg/km2 bo’lsa, shelf oblastlarda 2504 kg/km2 ga to’g’ri keladi. Ularning fikricha, okean va dengizlarda baliqlar, sut emizuvchilar va yirik umurtqasizlarni ovlashni yiliga 90-100 mln. tonnagacha yetkazish mumkin. Lekin, ayni paytda, bu faoliyatni boshqarish va ma’lum darajada cheklash tadbirlarini ham ko’rish lozim. Bu maqsadga xalqaro miqyosdagi bitimlar, konventsiyalar asosidagina erishish mumkin.
Oxirgi yillarda ushbu maqsadga erishishning yana bir yo’li - dunyo okeanida ajratilgan “iqtisodiy zonalar”dan unumli foydalanishdir. Iqtisodiy zonalar dunyo okeanining ochiq qismida, ma’lum bir davlatning suv sarhadlariga tutashgan maydonlarda belgilanadi. Bu hududda, ya’ni ma’lum bir mamlakat tasarrufidagi iqtisodiy zonada, shu davlat okeanlar yoki dengizlar tabiiy resurslaridan foydalanish yoki saqlashda mustaqil huquqqa ega bo’ladi. Bu huquq iqtisodiy zonadagi okean tubi, uning qa’ridagi va suvidagi barcha tirik organizmlar yoki boshqa turdagi zahiralarga tegishlidir.
Odatda iqtisodiy zonalarning kengligi 200 dengiz milliga teng bo’lib, hozirgi kunda uni 100 dan ortiq davlatlar belgilab olgan. Bunday zonada baliq ovlash yoki uning boshqa resurslardan foydalanish va, hatto, turli yo’nalishdagi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish faqat uning egasi hisoblangan mamlakat bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi mumkin. Eng muhimi, bunday iqtisodiy zonalar dunyo okeanining ochiq qismidagi biologik va boshqa resurslardan foydalanishga, ayni paytda okeonologik tadqiqotlarni yanada jadallashtirishga rag’batlantiradi.
Okeanlarning energiya resurslari, yuqorida qayd etilganidek, to’lqinlar, suv qalqishi, suv harorati va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Hozircha, amaliyotda, faqat suv qalqishi asosida ishlaydigan elektr stantsiyalari mavjud. Ularning eng birinchisi Frantsiyada 1967 yilda Reyn daryosining Lamansh bo’g’oziga quyilishida qurilgan. Shu turdagi, aniqrog’i tajriba tariqasidagi elektr stantsiyalar Rossiyada, Kola yarim oroli yaqinidagi qo’ltiqda ham qurilgan. Dunyo okeanining boshqa turdagi energiya manbalaridan foydalanish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari jadal sur’atlarda olib borilmoqda. Masalan, dunyo okeanida bitmas-tugamas energiya manbalaridan biri hisoblangan to’lqinlar energiyasidan foydalanish bo’yicha sinov-tajriba tariqasida yaratilgan muhandislik ishlanmalari mavjud.
Dunyo okeanining o’lchamlari naqadar katta bo’lishiga qaramasdan, insoniyat uning tabiiy sharoitiga, tabiiy resurslariga borgan sari kuchliroq ta’sir etmoqda. Shuning uchun ham okeanlar va dengizlarning yuqorida sanab o’tilgan barcha turdagi tabiiy resurslaridan foydalanishda xalqaro miqyosda qabul qilingan me’yoriy hujjatlardagi tartib-qoidalarga amal qilish lozim.
Jahon okeanining asosiy boyligi dengiz suvidir. U 75 ni o'z ichiga oladi , ular orasida uran, kaliy, brom, magniy kabi muhimlari bor. Va dengiz suvining asosiy mahsuloti hali ham osh tuzi bo'lsa-da - jahon ishlab chiqarishining 33%, magniy va brom allaqachon qazib olinmoqda, bir qator metallarni olish usullari uzoq vaqtdan beri patentlangan, shu jumladan sanoat uchun zarur bo'lgan mis va kumush, zaxiralar. Ularning suvlari okeandagi kabi yarim milliard tonnagacha bo'lganida doimiy ravishda tugaydi. Atom energetikasining rivojlanishi munosabati bilan Jahon okeani suvlaridan uran va deyteriy qazib olishning yaxshi istiqbollari mavjud, ayniqsa er yuzida uran rudasi zahiralari kamayib borayotgani va Okeanda 10 milliard tonna, deyteriy odatda deyarli tugamaydi - oddiy vodorodning har 5000 atomiga bitta og'ir atom to'g'ri keladi. Kimyoviy elementlarning ajralib chiqishi bilan bir qatorda, dengiz suvi odamlarga zarur bo'lgan toza suvni olish uchun ishlatilishi mumkin. Hozirgi vaqtda tuzsizlantirishning ko'plab sanoat usullari mavjud: kimyoviy reaktsiyalar qo'llaniladi, unda aralashmalar suvdan chiqariladi; sho'r suv maxsus filtrlardan o'tadi; nihoyat, oddiy qaynatish amalga oshiriladi. Ammo tuzsizlantirish ichimlik suvini olishning yagona usuli emas. Materik shelfida, ya'ni quruqlik qirg'oqlariga tutashgan va bir xil bo'lgan kontinental shelf hududlarida tobora ko'proq topilgan pastki manbalar mavjud. geologik tuzilishi... Frantsiya qirg'oqlari yaqinida - Normandiyada joylashgan ushbu manbalardan biri shunday miqdorda suv beradiki, uni er osti daryosi deb atashadi.

Xulosa
Xulosa sifatida umumlashtirish asosida dunyo okeani insoniyat kelajagi degan xulosaga kelish mumkin. Dunyo okeani insoniyat hayotida tobora muhim rol o'ynamoqda. Okeanlar foydali qazilmalar, energiya, o'simlik va hayvonot boyliklarining ulkan ombori bo'lib, ularni oqilona iste'mol qilish va sun'iy ko'paytirish bilan deyarli tugamaydigan deb hisoblash mumkin. Dunyo boʻylab tez o'sib borayotgan aholini oziq-ovqat va rivojlanayotgan sanoat uchun xom ashyo bilan ta'minlash zarurati, energiya inqirozi xavfi, chuchuk suv yetishmasligi insonlarni dunyo okeani resurslaridan foydalanishni tashkil etishni takomillashtirishni talab etmoqda.
Dunyo okeanidagi juda koʻp tabiiy resurslardan bugungi kunda butun dunyo boʻyicha keng koʻlamda foydalanib kelinmoqda. Dunyo okeani tabiiy resurslarga, mineral resurslarga, iqlimiy va biologik resurslarga boy boʻlgan biotibdir. Dunyo okeanining asosiy boyligi dengiz suvidir. U 75 ta kimyoviy elementni o'z ichiga oladi, ular orasida uran, kaliy, brom, magniy kabi muhim elementlar mavjud. Okeandagi resurslar eng koʻp tarqalgan hududlar bu okeanlarning shelf qismi hisoblanadi. Undan keyingi oʻrinlarda resurslar bilan taʼminlanish darajasiga koʻra batial qismi va eng oxirgi oʻrinda abissal qismi hisoblanadi. Dunyo okeanidagi inson hayoti faoliyati davomida foydalanadigan eng asosiy resurslari quyidagilar hisoblanadi: Okean eng xilma-xil resurslar ombori bo'lib, uzoq qit'alar va orollarni bog'laydigan erkin va qulay yo'ldir.
Dunyo okeani mexanik va issiqlik energiyasining ulkan, haqiqatan ham tugamaydigan resurslarini o'z ichiga oladi, bundan tashqari, doimiy ravishda yangilanadi. Bunday energiyaning asosiy turlari toshqinlar, to'lqinlar, okean (dengiz) oqimlari va harorat gradienti energiyasidir.To'lqinlarning energiyasi ayniqsa jozibali. To'lqin hodisalari odamlarga qadim zamonlardan beri ma'lum bo'lib, ko'plab qirg'oq mamlakatlari hayotida ma'lum darajada ularning hayotining butun ritmini belgilab beradigan juda muhim rol o'ynagan va o'ynashda davom etmoqda.
Dunyo okeanining biologik resurslari nafaqat juda katta o'lchamlari, balki g'oyat xilmaxilligi bilan ham ajralib turadi. Dengiz va okeanlarning suvlari, mohiyatiga ko'ra, ko'plab tirik organizmlarning zich joylashgan dunyosi: mikroskopik bakteriyalardan tortib Yerdagi eng yirik hayvonlar - kitlargacha. 180 mingga yaqin hayvon turlari Quyosh tomonidan yoritilgan sirtdan chuqur dengizning qorong'u va sovuq sohasigacha bo'lgan ulkan okean bo'shliqlarida, jumladan 16 ming xil baliq, 7,5 ming turdagi qisqichbaqasimonlar va 50 mingga yaqin turdagi hayvonlar yashaydi.