1£ Shuni aytish kerakki, adabiy tilga faqat badiiy asarlar till emas, har davrning o'z ilmiy. rasmiy va matbuot till ham kiradi.
Adabiy timing har bir sohasi - tovush tizimi. yozuvi, so'z va gap qurilishi, so'z qo'llash usullan o'z mezonlariga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, o'zbek adabiy tili ikki xil ko'rinish - yozuv (orfografiya), to'g'ri talaffuz (orfoepiya) qonun-qoidalariga ega bo'ladi. Bu qonun-qdida yoki mezonlar tilni amalda qo'llash tajribasiga asoslanadi hamda har tomonlama muhokama va munozaradan keyin tilshunos olimlar tomonidan boshqa soha mutaxassislari bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi.
Umumxalq tili esa barcha a'zolari uchun tushunarli bo'lgan. shu tilning hamma mahalliy ko'rinishlarini o'zida aks ettirgan tildir. Adabiy til ham umumxalq tili zaminida shakllanadi. shuning uchun umumxalq tilining doirasi keng. Ammo adabiy tilga xos bo'lgan barcha xususiyatlarm o'ziga mezon qilib olmaydi. Demak, so'zlashuv nutqi muomala doirasmmg kengligi bilan adabiy nutqdan ham, sheva nutqidan ham farq qiladi. Shuni ham qayd etish kerakki, adabiy til va so'zlashuv nutqi hamda shevalar orasidagi tafovut har vaqtda saqlanib turadi. Kundalik axborot -matbuot, radio, televideniye, bu tafovutni yo'qotishga qaratilgan. Davrlar o'tishi bilan shevalaniing adabiy tilga nisbatan noo'xshash tomonlari unifikatsiya qilinadi, ya'ni tekislanadi. Adabiy til esa mukammallashib, silliqlashib boradi.
Umumxalq o'zbek tili uchta lahjadan tashkil topgan va ularaing har birida yuzlab shevalar mavjud. Mashhur turkshunos E.D.Poli-vanov "Turkiy tillanung birortasi ham o'zbek tilidagi kabi turli-tuman dialektal farqqa ega emas". - degan fikrni aytgan edi.
Darhaqiqat, o'zbek xalqi murakkab etnogenetik jarayonni boshidan kechirgan. O'zbek xalqining shakllanishida katta hissa qo'shgan.
Adabiy til mezonlarini belgilashda ularning fonetik, morfologik xususiyatlaridan foydalaniladi. Masalan, o'zbek adabiy tili unlilar tizimida Toshkent guruhi shevalariga xos bo'lgan hozirgi zamon fe'lining shakli (Toshkent - vot, Samarqand - op, Namangan - ot) shaklid.agi hozirgi kelasi davom fe'lining qo"shimchasi adabiy tilda -gap shaklida qabul qilmgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
