Dunyoqarash tushunchasi va mohiyati. Falsafaning asosiy yo’nalishlari. Ҳозирги вақтда компьютер«компьютер фалсафаси»

2. Nazariy bilish metodlari.
1. Formallashtirish–ma’lum mazmunni muayyan shakl-belgilar xoliga keltirish. Bu xar xil talkin kilish imkoniyatini istisno etish maksadida fikrni anik ifodalashga xizmat kiladi. Formallashtirishda obyektlar xakidagi muloxazalar belgilar (formula) soxasiga utkaziladiki, bu sun’iy tillar (matematika, mantik, kimyo tili va sh.k.)ni yaratish bilan bo\lik.
Maxsus shakl-belgilardan foydalanish oddiy, tabiiy tilning kup ma’noliligini bartaraf etish imkonini beradi. Formallashtirilgan fikrlarda turli belgi kat’iy ma’noni bildiradi. Formallashtirish algoritmlashtirish va xisoblash moslamalarini dasturlashtirish jarayonlariga, bu bilan esa bilimning nafakat ilmiy-texnikaviy, balki boshka shakllarini xam kompyuterlashtirishga asos bulib xizmat kiladi.
Formallashtirish jarayonining eng muxim xususiyati shundaki, sun’iy tillarning formulalari ustida amallarni bajarish, ulardan yangi formula va nisbatlarni keltirib chikarish mumkin. Aytilgan fikr mantikiy xulosa asosida chikariladi. Amaliyotda turli timsollar asosida xulosalar chikariladi. Bu timsollar aksiomalarni ifodalaydi. Formallashtirish keng ma’noda mantikiy xulosa chikarish xakidagi ta’limotdir. Mantikiy xulosa natijani izoxlab tushuntirib beradi. Xulosa chikarish timsollar tizimi va unga asoslanish demakdir. Ammo, XX asrda ijod kilgan avstriyalik mantikchi va matematik K. Gedel mazmun nazariyasida xar doim aniklanmagan, formallashtirilmagan koldik kolishini kursatadi. Tobora chukurlashib borayotgan bilim mazmunini formallashtirish xech kachon mutlak tuliklikka erishmaydi, chunki bilish predmeti va u xakdagi bilimlarning rivojlanishi (uzgarishi) xech kachon tuxtamaydi. Bu formallashtirishning ichki imkoniyatlari cheklanganligidan dalolat beradi. Zotan, xar kanday fikrni xisoblash bilan almashtirish imkonini beruvchi umumiy metodning yukligi isbotlangan. Gedelning teoremalari ilmiy fikrni va, umuman, ilmiy bilimni tulik formallashtirish mumkin emasligini mukammal isbotlab bergan.
2. Aksiomatik metod–ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki koidalar–aksiomalar kuyiladi va nazariyaning kolgan barcha \oyalari mana shu aksiomalardan sof mantikiy yul bilan isbotlash orkali keltirib chikariladi. Aksiomalardan teoremalarni (umuman, bir formuladan boshka formulalarni) keltirib chikarish uchun maxsus koidalar ta’riflanadi. Binobarin, aksiomatik metodda isbotlash–xar biri yo aksioma bulgan, yo oldingi formulalardan ma’lum koidaga binoan keltirib chikariladigan formulalarning ma’lum ketma-ketligi. Aksiomatik metod–olingan ilmiy bilimni tizimga solish usullaridan biri. Uning amalda kullanishi cheklangan, chunki uni fakat aksiomalashtirilgan mazmun nazariyasining rivojlanish darajasi juda katta bulgan xoldagina kullash mumkin. Mashxur fransuz fizigi Lui de Broylning ta’biri bilan aytganda, «aksiomatik metod tasniflash yoki ta’lim berishning yaxshi metodi bulishi mumkin, ammo u kashf etish metodi bula olmaydi».
3. Gipotetik-deduktiv metod–ilmiy bilish metodlaridan biri. Bir-biri bilan deduktiv bo\lik bulgan gipotezalar tizimini yaratishni nazarda tutadi. Mazkur gipotezalardan pirovard natijada empirik faktlar tu\risida xulosalar chikariladi. Ushbu metod gipotezalardan va xakikiy ma’nosi ma’lum bulmagan boshka farazlardan xulosalar chikarishga (deduksiyaga) asoslanadi. Binobarin, mazkur metod yordamida chikarilgan xulosa mukarrar tarzda extimoliy xususiyatga ega buladi.
Gipotetik-deduktiv metodning umumiy tuzilishi:
- nazariy tushuntirishni takozo etuvchi material bilan tanishish va mavjud nazariyalar, konunlar yordamida nazariy tushuntirishga xarakat kilish. Agar buning iloji bulmasa:
- turli-tuman mantikiy usullar yordamida mazkur xodisalarning sabab va konuniyatlari tu\risida faraz (gipoteza, taxmin)lar kilish;
- farazlarning asosliligi va jiddiyligiga baxo berish va ularning orasidan xakikatga eng yakinini tanlab olish;
- gipotezadan okibatlarni (odatda, deduksiya yuli bilan) keltirib chikarish va uning mazmuniga aniklik kiritish;
- gipotezadan keltirib chikarilgan okibatlarni tajribada tekshirish. Bu yerda gipoteza yo tajribada isbotlanadi, yo inkor etiladi. Ammo ayrim okibatlarning isbotlanganligi gipotezaning xakikiyligini (yoki soxtaligini) kafolatlamaydi. Tekshiruv natijalariga kura, eng yaxshi gipoteza nazariyaga aylanadi.
Matematik gipotezani gipotetik-deduktiv metodning turi deb xisoblash mumkin. Bu yerda ilgari ma’lum bulgan va tekshirilgan xolatlarning takomillashtirilgan kurinishlarini ifoda etuvchi ma’lum tenglamalar gipoteza vazifasini bajaradi. Ilgari ma’lum bulgan va tekshirilgan xolatlar uzgartirilib, yangi xodisalarga taallukli bulgan gipotezani ifodalovchi yangi tenglama tuziladi. Gipotetik-deduktiv metod (aksiomatik metod singari) kashf etish metodidan xam kura kuprok ilmiy bilimni tuzish va asoslash metodi xisoblanadi, chunki u yangi gipotezaga kanday yul bilan kelish mumkinligini kursatadi.
4. Mavxumdan konkretlikka yuksalish – nazariy tadkikot va bayon etish metodi. Ilmiy fikrning dastlabki mavxumlikdan bilishni chukurlashtirish va kengaytirish izchil boskichlari orkali natijaga–tadkik kilinayotgan predmetni nazariyada yaxlit aks ettirishga tomon xarakatidan iborat. Muayyan xissiylikdan mavxumlikka yuksalish, tafakkurda predmetning aloxida jixatlarini ajratish va ularni tegishli mavxum ta’riflarda «mustaxkamlash» mazkur metodning shartlaridir. Bilishning muayyan xissiylikdan mavxumga tomon xarakati xususiydan umumiyga tomon xarakat demakdir. Bu yerda taxlil va induksiya singari mantikiy usullar yetakchilik kiladi. Mavxumdan muayyan xissiylikka yuksalish–ayrim umumiy mavxumliklardan ularning yagonaligiga, muayyan umumiyga tomon xarakat jarayonidir. Bu yerda sintez va deduksiya usullari yetakchilik kiladi. Bilishning bunday xarakati formal, texnik prosedura emas, balki predmetning rivojlanishidagi karama-karshilikni, ichki karama-karshiliklarga muvofik uning bir darajadan boshka darajaga utishini aks ettiruvchi dialektik ziddiyatli xarakatdir.